‘De wetgeving voor de mensenrechten is voorlopig veel geblaat maar weinig wol’

De schrijnende beelden staan nog steeds op het netvlies gebrand. Negen jaar geleden stortte in Bangladesh het Rana Plaza-gebouw in. Daarbij kwamen meer dan 1.134 kledingarbeiders om. Zij maakten de kleding van de grote merken die in elke Europese winkelstraat te vinden zijn. Deze week herdenken we de slachtoffers en de miljoenen werknemers die onzichtbaar blijven in internationale waardeketens en wier rechten onopgemerkt geschonden worden.

De eis van vakbonden en ngo’s wereldwijd om de mistoestanden in de internationale ketens van bedrijven een halt toe te roepen, gaat al een tijdje mee. Voor de 1.134 arbeid(st)ers in Rana Plaza kwam verandering te laat, maar voor de onzichtbare werknemers van vandaag kan wetgeving het verschil betekenen tussen leven of dood.

Oproep tot wetgeving

Een sterke zorgplichtwetgeving zou een rem zetten op de incoherentie en de hypocrisie van het huidige systeem. De zogenaamde ‘beste werkgevers’ in Europa maken winst, terwijl ernstige milieuschade, kinderarbeid of andere schendingen van arbeidsrechten plaatsvinden bij de producenten en de toeleveranciers verderop in hun waardeketens. Meer dan tien jaar geleden al voerden de Verenigde Naties – een helaas niet-bindend – kader in, dat bedrijven verplicht hun verantwoordelijkheid voor het respect van de mensenrechten in daden om te zetten. Tien jaar na het afkondigen van die VN-richtlijnen om de waardeketens te reguleren, laat ons land nog steeds toe dat producten worden verkocht waaraan mensenrechtenschendingen kleven.

De belofte van revolutionaire wetgeving

Niets nieuws onder de zon, hoor ik u zeggen. Tot in 2020 opeens onze Europese beleidsmakers wakker schoten, waarop de Belgische beleidsmakers het ook tijd vonden om actie te ondernemen. In 2020, zeven jaar na het drama in Bangladesh, beloofde onze landgenoot en Eurocommissaris van Justitie Didier Reynders revolutionair vernieuwende wetgeving. Wetgeving waarbij bedrijven niet meer alleen verantwoordelijk zouden zijn voor hun eigen activiteiten, maar ook aansprakelijk gesteld zouden kunnen worden voor inbreuken op de mensenrechten, de arbeidsnormen en de milieustandaarden doorheen hun internationale toeleveringsketens.

Uiteindelijk was ons land het Europese niveau voor. Net één jaar geleden werd een wetsvoorstel inzake zorgplicht ingediend in het Belgische parlement. Toegegeven, de Belgische beleidsmakers hadden hun best gedaan. Het wetsvoorstel was niet perfect, maar straalde veel ambitie uit, met een verplichting voor alle bedrijven om zorg te dragen voor de mensenrechten en de milieunormen in hun keten, en de mogelijkheid om hen aansprakelijk te houden.

Het doorschuiven van de hete aardappel

Een jaar na de indiening van het wetsvoorstel staan we helaas nog niet veel verder. In september 2021 vond een hoorzitting plaats, waar ook het middenveld werd geconsulteerd, maar nadien leek alles stil te vallen. Sommige partijen die zich verzetten tegen het wetsvoorstel, gebruiken het Europese initiatief om de besprekingen over het nationale wetsvoorstel te vertragen. Zo mooi als het wetsvoorstel was, zo moeilijk lijkt het om het gestemd te krijgen.

Op Europees niveau liet de Commissie 238 dagen op zich wachten. De spanning nam toe en de verwachtingen stegen. De berg baarde uiteindelijk een muis. Volgens het voorstel van de Commissie zouden in bekende risicosectoren, zoals de landbouw en de mode, alleen bedrijven met meer dan 250 werknemers en een omzet van minstens 40 miljoen euro onder de richtlijn vallen, terwijl de kleine en de middelgrote ondernemingen zouden worden vrijgesteld. Daardoor zou de ontwerptekst van toepassing zijn op nog niet 1 procent van alle bedrijven in de EU. Kmo’s ontsnappen volledig aan het toepassingsbereik.

Gebrekkige aansprakelijkheid

Het voorstel van de Commissie stelt ook een aansprakelijkheid in voor bedrijven ten overstaan van slachtoffers. Zij kunnen het bedrijf aanklagen en hebben ook een recht tot herstel of schadevergoeding. Een goede stap vooruit, maar ook daar zijn er lacunes. De aansprakelijkheid van de CEO’s van bedrijven is gesneuveld na het lobbywerk van de werkgeversfederaties. Het voorstel spreekt alleen van burgerlijke en niet van strafrechtelijke aansprakelijkheid. Ook hier blijven juridische obstakels voor de rechtstoegang van de slachtoffers, bijvoorbeeld het gebrek aan een omkering van de bewijslast. Van een echte aansprakelijkheid van de bedrijven zal in de praktijk dus niet echt sprake zijn. De teleurstelling van vakbonden en de ngo’s was dan ook groot.

Dode letter

Als het voorstel van de Europese Commissie niet wordt rechtgetrokken, zullen drama’s zoals dat van Rana Plaza blijven gebeuren. Erger nog, zoals het voorstel nu op tafel ligt, zouden de bedrijven vrijuit gaan, louter door te verklaren dat ze al het mogelijke hebben gedaan om tragedies te voorkomen, zelfs als de rechten van werknemers en omwonenden op hun productiesites of bij hun toeleveranciers nog altijd geschonden worden.

De bedrijven waarop het Europese voorstel is gericht (de grootste) kunnen een leger juristen betalen. Als dan ook nog eens de wet aan de kant van de sterksten staat, dan kunnen we die mensenrechtenverklaring snel opbergen. Gelukkig is het Europese proces nog niet afgelopen. Zowel minister van Economie Pierre-Yves Dermagne, die België voor dit thema zal vertegenwoordigen in de Raad van de Europese Unie, als de Belgische Europarlementsleden, kunnen nog iets doen aan de lacunes in het voorstel.

Time to act

Iedere dag zonder sterke zorgplichtwetgeving is een dag langer met mensenrechtenschendingen. In de preambule van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens lezen we “[…] dat het van het grootste belang is, dat de rechten van de mens beschermd worden door de suprematie van het recht […]” ,”en dat “[…] de Staten, […], zich plechtig verbonden hebben om […] overal de eerbied voor en inachtneming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden te bevorderen.”

België keurde die verklaring in 1948 goed. We zijn zeventig jaar verder, negen jaar na het Rana Plaza-drama, en meer dan een jaar na de indiening van het Belgische wetsvoorstel over de zorgplicht. Waar wachten we nog op? Als vandaag de mensenrechten niet tellen, wanneer dan wel?

Ondertekenaars: ACV-CSC – Marc Leemans, WSM – Sara Ceustermans, 11.11.11 – Els Hertogen, CNCD-11.11.11 – Sophie Wintgens, Oxfam België/Belgique – Lodewijk De Witte, Broederlijk Delen – Wies Willems, Amnesty International – Wies De Graeve, Viva Salud – Fanny Polet, FOS.ngo – Annuschka Vandewalle, Fairtrade Belgium – Koen Van Troos, Schone Kleren Campagne, AchACT – Sanna Abdessalem, Entraide et Fraternité – Renaud Vivien, Solsoc – Veronique Wemaere, Justice et Paix – Larisa Stanciu, Cetri – Bernard Duterme.

Onder de slogan “Respect voor mensen-, milieu- en arbeidsrechten”, voeren 25 middenveldorganisaties hierrond campagne. Meer informatie op de website: https://11.be/zorgplicht