Bruno van Pottelsberghe (ULB) over het opheffen van coronapatenten: ‘Een vaccin is geen tomatensap’

Het vrijmaken van de coronapatenten zal de wereld niet sneller aan vaccins helpen, zegt ULB-hoogleraar Bruno van Pottelsberghe. “Het echte probleem is een tekort aan productiecapaciteit.”

Een groep van Nobelprijswinnaars en voormalige regeringsleiders vraagt in een brief aan de Amerikaanse president Joe Biden om de patenten op de coronavaccins tijdelijk te schrappen. Dat moet de ontwikkelingslanden de mogelijkheid bieden zelf vaccins te produceren, zodat sneller een einde komt aan de pandemie. Want zolang niet de hele wereldbevolking is gevaccineerd, zullen er varianten van het virus blijven opduiken, ook bij ons.

De groep – onder wie de voormalige Belgische premier Yves Leterme – staat niet alleen. In oktober legden India en Zuid-Afrika een gelijkaardig voorstel op tafel bij de Wereldhandelsorganisatie, daarin gesteund door zestig andere landen. En in mei vorig jaar zette de Wereldgezondheidsorganisatie een zogenoemde ‘patent pool’ op, een vrij toegankelijke databank met alle patenten, testresultaten en andere kennis over het coronavirus.

De ULB-hoogleraar Bruno van Pottelsberghe, een specialist in innovatie en intellectuele eigendom, is niet tegen al die goedbedoelde initiatieven, maar vreest dat ze weinig zoden aan de dijk zetten. Hij zet een aantal bedenkingen over patenten op een rij.

Patenten blokkeren de verspreiding van kennis niet

Een patenthouder heeft het exclusieve recht op de commercialisatie van de uitvinding, niet op de kennis die ermee gepaard gaat, stelt van Pottelsberghe. “Niets weerhoudt wetenschappers ervan inzicht te verwerven in het patent, bijkomend onderzoek te doen, en het patent te verbeteren. Patenten zijn zoals wetenschappelijke artikels: ze zijn wereldwijd beschikbaar. Wat covid-19 betreft, zijn wetenschappelijke artikels en de rapporten van de Europese en de Amerikaanse geneesmiddelenagentschappen EMA en FDA veel belangrijkere informatiebronnen dan de patenten.”

Patenten verhinderen de concurrentie niet

Patenten stimuleren innovatie en concurrentie, en dat is maar goed ook. “In een historisch recordtempo verschenen een tiental vaccins tegen het coronavirus op de markt, en tientallen andere kandidaat-vaccins zitten in de pijplijn”, zegt van Pottelsberghe. “We moeten alles doen om de zoektocht naar nieuwe en betere vaccins op gang te houden. Want onze kennis over de ziekte is nog zeer beperkt, net als onze controle over de bijwerkingen van de huidige vaccins. De wetenschappers staan nog maar aan het begin van hun kennis over het juiste coronavaccin. Kijk naar Brazilië, waar een variant van het virus in groten getale de mensen jonger dan veertig jaar treft. De toestand is er hallucinant. We weten niet wat de toekomst ons nog zal brengen, dus opgepast. Het schrappen van patenten riskeert het onderzoek naar en de productie van nieuwe vaccins te ontmoedigen.”

Met patenten alleen maak je nog geen vaccins

“Een vaccin is geen tomatensap”, zegt van Pottelsberghe. “De aanmaak van vaccins vergt deskundigheid, voldoende productiecapaciteit en de aanvoer van gespecialiseerde grondstoffen en andere intermediaire producten. In de Verenigde Staten heeft een onderaannemer van Johnson & Johnson 15 miljoen dosissen in de vuilnisbak moeten gooien, na een vergissing. De onderaannemer was nochtans gespecialiseerd in de productie van vaccins. Dat wil toch wat zeggen.”

Patenten staan gedwongen licenties niet in de weg

Onder de regels van de Wereldhandelsorganisatie mag een land een zogenoemde gedwongen licentie uitvaardigen: de toelating om een generische versie van een medicijn of een vaccin te produceren. “Niets houdt de Afrikaanse landen tegen om zo’n gedwongen licentie uit te vaardigen”, aldus van Pottelsberghe. Volgens critici durven ontwikkelingslanden dat niet te doen, uit vrees voor diplomatieke represailles door de thuislanden van de betrokken farmabedrijven. Bruno van Pottelsberghe betwijfelt of de westerse landen zullen overgaan tot represailles, gezien de ernst van de wereldwijde pandemie.

Een patent pool is een nobel signaal, maar zal weinig veranderen

“Ik ben geen blinde voorstander van patenten. Het systeem kent zijn problemen”, zegt van Pottelsberghe. “Een patent pool is mooi signaal. Als farmabedrijven hun patenten willen onderbrengen in een vrij toegankelijke databank, waarom niet? Maar een voelbare impact op de pandemie zal een patent pool niet hebben. Waarom niet? De vraag naar coronavaccins is zo groot dat de productiecapaciteit nu al aan haar maximum zit. Er wordt ook enorm veel productie uitbesteed. Zelfs farmareuzen als Novartis en Sanofi produceren vaccins voor rekening van sectorgenoten. Wie denkt dat het opheffen van patenten de productie van vaccins zal verhogen, moet een bedrijf vinden dat zegt: “Ik wil wel produceren, maar ik kan niet door het patent.” Wel, zo’n bedrijf zul je niet vinden.”

Investeer in productiecapaciteit

De conclusie ligt voor de hand. “Het echte probleem is een tekort aan productiecapaciteit”, stelt van Pottelsberghe. “Om de wereld aan 70 procent van de nodige vaccins te helpen, is een investering van 4 miljard dollar nodig, rekende het Internationaal Monetair Fonds uit. Dat bedrag is een borrelnootje, in vergelijking met het wereldwijde economische verlies van 7000 miljard dollar door corona. Geef de ontwikkelingslanden geen patenten, maar geef hun vaccins, en vlug. Als alle landen de krachten bundelen, krijgen ze de nodige onderhandelingsmacht tegenover de productiebedrijven. De productiekosten kunnen geen probleem zijn. De aanmaak van een vaccin kost tussen 10 en 40 euro het stuk. Vergelijk dat maar eens met de bedragen die restaurants en kapperszaken dagelijks verliezen door de lockdown.”