Baant historische Shell-uitspraak weg voor klimaatzaken tegen multinationals?

Zeven milieuorganisaties en zo’n 17.000 klimaatactivisten hebben in Nederland een belangrijke rechtszaak gewonnen tegen Royal Dutch Shell. Voor het eerst moet een privébedrijf zijn klimaatbeleid in lijn brengen met het Parijse klimaatakkoord. Hoewel de uitspraak alleen bindend is voor Shell, kan ze verstrekkende gevolgen hebben voor bedrijven wereldwijd.

Klimaatzaken zijn niets nieuws meer. Sinds de milieustichting Urgenda de Nederlandse regering in 2015 langs rechterlijke weg tot een forse CO2-reductie verplichtte, hebben milieu- en klimaatactivisten wereldwijd talloze rechtszaken aangespannen tegen de overheidsinstanties die volgens hen te weinig doen om de opwarming van de aarde tegen te gaan. Ook in België loopt zo’n rechtszaak.

De rechtszaak die gisteren tot een voorlopig einde kwam in de rechtbank van Den Haag, was echter een ander beestje. In tegenstelling tot de vele lopende procedures, richtten de zeven milieuorganisaties die de rechtszaak aanspanden en de 17.300 individuele mede-eisers hun pijlen niet op een overheid maar op een privébedrijf: Royal Dutch Shell, het Brits-Nederlandse olie- en gasconcern dat in Nederland zijn hoofdzetel heeft en actief is in 160 landen.

De CO2-uitstoot van de groep, die ongeveer 1100 vennootschappen omvat, is groter dan die van veel individuele landen. De groep heeft de laatste jaren meerdere stappen ondernomen om haar uitstoot te verminderen en legde zichzelf in 2020 het doel op om tegen 2050 een nuluitstoot te hebben.

45 procent minder

Maar volgens Milieudefensie en de overige zes stichtingen waren de klimaatambities van het olieconcern te vrijblijvend en moest Shell meer doen om haar CO2-uitstoot te verminderen. Dus dagvaardden ze het bedrijf in 2019.

Met de procedure wilde Milieudefensie afdwingen dat het olie- en gasconcern zijn CO2-uitstoot wereldwijd met 45 procent zou verminderen tegen 2030. Die twee cijfers zijn niet lukraak gekozen. Het is precies de uitstootvermindering die het Parijse klimaatakkoord oplegt aan overheden.

De rechtszaak draaide dus rond de vraag of privébedrijven – die helemaal niet aan tafel zaten bij de vele onderhandelingen die voorafgingen aan het klimaatakkoord – wel verplicht kunnen worden om zich aan dat akkoord te houden. De rechtbank Den Haag heeft nu geoordeeld van wel.

Volgens de rechtbank komen het klimaatbeleid, de beleidsvoornemens en de ambities van Shell neer op “weinig concrete, nader uit te werken en niet-bindende voornemens voor de langere termijn”. Bovendien blijkt uit het beleid van Shell dat het energiebedrijf “aan staten en anderen een voortrekkersrol toekent”, en zo zijn eigen verantwoordelijkheid om minder CO2 uit te stoten miskent. In haar vonnis beval rechtbankvoorzitster Larissa Alwin de Brits-Nederlandse multinational dan ook om zijn CO2-emissies tegen 2030 met 45 verminderen te verminderen ten opzichte van 2019.

In juridische procedures tegen bedrijven wordt vaak een compensatie of een schadevergoeding geëist, zegt Margaretha Wewerinke-Singh. De universitair docent aan de Universiteit van Leiden doet onder meer onderzoek naar de effectiviteit van klimaatzaken. Volgens haar beogen de meeste klimaatzaken echter beleidswijzigingen of bijvoorbeeld het tegenhouden van vervuilende projecten. Ze zetten dus in op de mitigatie of leniging van klimaatverandering veeleer dan op adaptatie of compensatie. Wewerinke-Singh: “Het bijzondere aan de Shell-zaak is dat de strategie die inzet op mitigatie door een beleidswijziging, nu met succes is toegepast in een zaak tegen een bedrijf.”

Nieuw startsein

Sarah Tak van de Belgische vzw Klimaatzaak verwacht dat de uitspraak, precies zoals het Urgenda-arrest, een rist klimaatactivisten en -organisaties zal inspireren om het over eenzelfde juridische boeg te gooien. “Dit is opnieuw een soort startpunt voor een hele hoop gelijkaardige zaken” vertelt ze telefonisch vanuit Den Haag, waar ze de uitspraak heeft gevolgd. “Daar ben ik echt van overtuigd.”

Volgens Tak zijn er evenwel geen concrete plannen om een gelijkaardige rechtszaak aan te spannen tegen de grootste CO2-uitstoters hier. “Wij concentreren ons op dit moment op de zaak tegen de Belgische overheden”, vertelt ze.

Tak zegt dat de rechter met het vonnis een niet te onderschatten signaal uitzendt. “Overheden en bedrijven hebben de belangrijkste sleutels in handen om de klimaatverandering tegen te gaan. Dat een rechtbank nu ook voor het eerst een oliegigant verplicht om de klimaatafspraken van het Verdrag van Parijs na te leven, is historisch en hoopgevend.”

Die analyse deelt Peer de Rijk, senior policy officer bij Milieudefensie. De rechtszaak zal een wereldwijde impact hebben “omdat ze een heel sterk signaal geeft aan fossiele bedrijven dat ze een verantwoordelijkheid dragen”. “Wereldwijd hebben milieuorganisaties en burgers meegekeken”, vertelt hij. “Het is een enorm signaal, ook aan de financiële wereld. Die weet nu dat investeren in fossiele brandstoffen niet meer kan.”

In een reactie zegt Shell dat het verwacht “in beroep te gaan tegen de teleurstellende uitspraak” van de rechtbank.

Inspireren

De uitspraak is enkel bindend voor Shell. Er zou pas een precedentwerking in Nederland ontstaan, als de uitspraak in hoger beroep standhoudt, legt Wewerinke-Singh uit. Maar volgens haar doet die analyse onrecht aan de impact van de uitspraak. “Juist in rechtszaken over het klimaat zie je dat aanklagers en rechtbanken voortdurend over de grenzen kijken en zich laten inspireren door innovatieve strategieën en juridische argumenten die elders in de wereld gebruikt worden”, schrijft ze in een e-mail. “Ook in België zou een soortgelijke zaak gevoerd kunnen worden, en omdat België net als Nederland zowel het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens [als] het Verdrag van Parijs ondertekend heeft, zou het best ook tot een overwinning voor de milieubeweging [in België] kunnen leiden.”