Zwitserse onbetrouwbaarheid

De ontkoppeling van de Zwitserse frank van de euro kwam als een donderslag bij heldere hemel. De Zwitsers zoeken moeizaam hun weg in de nieuwe realiteit.

Wist Thomas Jordan, de president van de Zwitserse Nationale Bank SNB, wat er komen ging? Was het persbericht waarin stond dat de bank in 2014 een recordwinst van 38 miljard frank had gemaakt, een douceurtje voor de Zwitserse burgers? Het lijkt erop. Het nieuws gaf de Zwitsers een goed gevoel aan het begin van het jaar. Hun bonussen waren omgezet in mooie kerstaankopen, de economische groei had doorgezet. En nu konden hun federatie en kantons ook nog eens rekenen op een fors extraatje van 1 miljard frank. Misschien lag er zelfs belastingverlaging in het verschiet.

Amper een week later kwam de jobstijding. Op donderdag 15 januari werd de Zwitserse frank losgekoppeld van de euro. Vooruitlopend op de operatie van de Europese Centrale Bank, die de markt zou overspoelen met miljarden euro’s, besloot de Zwitserse Nationale Bank tot een monetaire solotour. In december was de reserve aan vreemde valuta van de SNB al gestegen van 462 tot 495 miljard frank. De vlucht naar de sterke frank was dus al begonnen. Jordan greep in.

Op de beurs snelde de wisselkoers euro/Zwitserse frank van 1,20 naar een dieptepunt van 0,85. Uiteindelijk werd een evenwicht bereikt op ongeveer 1 tegen 1. Pariteit heet dat, en iedere Zwitser weet inmiddels wat dat betekent: slecht nieuws.

Onbetrouwbaar

Toen het nieuws ‘s middags bekend werd, was de eerste gedachte bij velen: verraad. Investeerders die te veel in euro’s hadden belegd, trokken wit weg. Ingewijden vertellen dat zelfs Blackrock, de grootste investeringsmaatschappij ter wereld, van niets wist. Tot 2012 leidde een van de partners daar, Philipp Hildebrand, nog de Zwitserse Nationale Bank.

Thomas Jordan had nochtans niet zo lang geleden bij hoog en bij laag op tv volgehouden dat er aan de koppeling van de euro aan de frank niet te tornen viel. Kon de Nationale Bank nog onbetrouwbaarder worden? Politieke partijen reageerden verrast. Links hield het bij de rituele reactie van banenverlies, rechts was neutraal tot nietszeggend. Toen kwamen de reacties uit het bedrijfsleven. “Elk vijfde industriebedrijf is in zijn bestaan bedreigd”, stelde de voorzitter van het industrieverbond Swissmem Hans Hess. De machine-, elektro- en metaalindustrie die Hess vertegenwoordigt, zorgt met 330.000 werknemers voor 9 procent van het bbp. 80 procent van de productie gaat naar het buitenland, waarvan 60 procent naar Europa. Driekwart van de firma’s had geen maatregelen genomen voor een opwaardering van de frank.

“Achteraf is het makkelijk praten”, zegt professor Jan Egbert Sturm van het research instituut KOF van de ETH Zürich. “De Zwitsers wisten dat de Nationale Bank zich nooit geëngageerd had om de koers eeuwig op de ondergrens van 1,20 te houden. Maar na 3,5 jaar trad er gewenning op. Maar de verklaring van Jordan dat de koppeling zou worden vastgehouden, was er te veel aan. Exportbedrijven kunnen zich aanpassen aan een sterke koersverandering, als daar tijd voor is. Maar tegen de snelheid van deze ingreep was niemand opgewassen.”

Minder loon

Veertien dagen na de schok kondigde de regering arbeidstijdverkorting aan. En een werkeloosheidskas betaalt 80 procent van het loon van de werknemers voor wie er tijdelijk geen werk is. Bedrijven bij de grens, waar veel pendelaars uit de eurozone werken, betalen in euro’s. Zolang het om vrijwillige maatregelen gaat, hebben de vakbonden het nakijken.

Dat geldt ook voor loonsverlagingen. “Ik zie geen andere weg”, zegt Marco Gadola, CEO van Straumann in Bazel, producent van gebitsimplantaten. Het management levert een derde van zijn bonus in, de werknemers 5 procent van hun loon. Vrijwillig. Ze zien er niet eens ongelukkig uit op de Zwitserse tv. Misschien creëert de maatregel zelfs een welkome solidariteit op de werkvloer.

Toch zullen veel banen naar het buitenland verdwijnen, voorspellen de vakbonden. Dat is niet zonder gevaar. Toonaangevende CEO’s, zoals Swatch-directeur Nick Hayek, waarschuwen dat de innovatieve kracht van het bedrijfsleven afneemt als de productie verdwijnt over de grenzen. Het horlogemerk, dat in de jaren zestig met innovatieve goedkope horloges de aanzet gaf tot de reddingsoperatie van de hele Zwitserse horloge-industrie, houdt zijn ontwerp- en productieapparaat in het land.

Winnaars en verliezers

De Zwitserse consumenten zien de dure frank dan weer wel zitten. De meesten hebben weinig scrupules om hun aankopen in hun buitenland te doen. Aan de Duitse, Oostenrijkse en Franse grens is er in het weekend geen doorkomen aan. De warenhuizen net over de grens doen gouden zaken. Als de auto is volgeladen met aankopen in euro’s betaald — 15 procent goedkoper dan voor 15 januari — wachten de Zwitsers geduldig op het douanestempel voor uitvoer. Door het verschil in btw-tarief — 19 à 20 procent versus 8 procent in Zwitserland — kan aan de grens nog eens een dikke 10 procent terugverdiend worden. Het inkooptoerisme dat in grensstreken altijd al sterk was, heeft nu heel Zwitserland in zijn greep. Een rit van twee uur heen en twee uur terug uit het Berner Oberland om honderden euro’s te besparen is zeer de moeite waard. De Duitse douaniers kunnen de grenscontroles nauwelijks nog aan. Bij 20.000 auto’s per dag aankoopbonnen controleren voordat een stempel wordt gezet: bij grensovergang Konstanz neemt de stress toe.

Maar ook bij de warenhuisketens in eigen land dalen de prijzen. De giganten Migros en Coop, die nog maar sinds kort Aldi en Lidl naast zich hebben gekregen, geven veel van de eurokortingen aan hun klanten door. Dat is nieuw, want Zwitserland is nooit het land van de knalprijzen geweest. Zwitsers houden van kwaliteit, en betalen daar graag iets meer voor. Maar nu komen de prijzenslagen die elders in Europa al lang woeden dichterbij. De prijzenoorlog heeft zelfs een van de chicste winkelstraten van Europa bereikt. Aan de Zürichse Bahnhofstrasse, bekend als ‘de luxemijl’, wordt in de winkels van Prada, Dior en Louis Vuitton gestunt met 15 procent eurocrashkorting. Het is geen fraai gezicht.

Voor de wintersportcentra is de sterke frank dan weer een ramp. Jean-Michel Cina, bestuurslid van het Zwitserse Toerismeverbond, uit felle kritiek op de Nationale Bank. De eerste skiliften hebben al uitstel van betaling aangevraagd. In Grächen, in Berner Oberland, speelt de toerismevereniging zelf voor bank en wisselt de euro tegen een koers van 1,35 frank. Europese gezinnen maken er graag gebruik van. Het neemt niet weg dat de toerisme-industrie deze zomer op zo’n 20 procent minder Europese gasten rekent. Ook het KOF heeft de prognose voor de Zwitserse economie naar beneden bijgesteld. Zwitserland raakt in de zomer van 2015 in een lichte recessie. Het bbp loopt met 0,5 procent terug.

Minder buitenlanders

Zakt Zwitserland, jarenlang het beste jongetje van de economische klas, nu naar de middenmoot? David Meier, senior econoom bij Bank Julius Bär, is daar niet bang voor. Meier: “De exportindustrie heeft een belangrijk aandeel in het Zwitserse economische succes. Als vuistregel geldt dat elke tweede frank in het buitenland wordt verdiend. De wereldeconomie kan gewoon niet zonder de sterk concurrerende, gespecialiseerde goederen uit Zwitserland.” Daarom zal de sterke frank de economie uiteindelijk nog sterker maken, meent Meier. Als firma’s efficiënter moeten worden en nog meer gespecialiseerde producten moeten maken om attractief voor de wereldmarkt te blijven, dan wordt het Zwitserse jongetje alleen maar slimmer.

Daar komt bij dat de Zwitserse binnenmarkt, met een exploderende bouwsector, een zwaar gesubsidieerde agrarische sector en een enorme bedrijvigheid aan diensten, een sterke factor blijft, zegt professor Sturm van het KOF. Op deze markt komt een kwart van de werknemers uit het buitenland. Precies een jaar geleden zeiden de Zwitsers ja tegen een invoerstop van buitenlandse werknemers. Binnen twee jaar moeten er contingenten komen en wordt de arbeidsimmigratie beperkt. Het betekent ook een breuk met de Europese binnenmarkt, zo dreigt de Europese Unie. Alles wijst erop dat niet de Nationale Bank, maar de Zwitsers zelf zullen zorgen voor een aantasting van hun hoogconjunctuur.

RENSKE HEDDEMA IN ZÜRICH

Het inkooptoerisme dat in grensstreken altijd al sterk was, heeft nu heel Zwitserland in zijn greep.