“Zonder protectionisme redden we het niet”

Iedereen is tegen protectionisme. Toch steekt economisch nationalisme de kop op. “Dat krijg je, als je verblind door ideologische dogma’s de feiten negeert.” Voor Emmanuel Todd is een goed doordacht protectionisme op Europese schaal onze reddingsplank uit de crisis. In 1976 voorspelde hij de val van de Sovjet-Unie, in 2002 het fiasco in Irak. En in 1998 de financiële crash waar we nu inzitten. Toch maar luisteren naar zijn argumenten?

Emmanuel Todd presenteert ons in zijn art-decoappartement in le quatorzième argumenten voor tolmuren aan de buitenkant van de Europese Unie. Op hetzelfde moment kant de Europese Commissie in Brussel zich driftig tegen protectionistische reflexen. De werkgelegenheid mag niet verder afkalven en de Europeanen moeten ophouden met bekvechten. Nieuwe EU-toppen zullen de onderlinge coördinatie verfijnen. Todd van het Institut national d’études demographiques (INED) reageert hierop sardonisch. “Deze crisis sloeg toe toen de neoliberale ideologie van wereldwijde vrijhandel op haar hoogtepunt was. Het geringste voorstel om rustig en grondig na te denken over protectionisme wordt dus nog afgeschoten – de jaren dertig, weet je wel. Intussen zien we een proliferatie van kortzichtige, xenofobe, nationalistische reflexen.”

De krantentitels liegen er niet om. Britten jagen Italiaanse arbeiders van hun werf. De Fransen en de Zweden pompen geld in hun auto-industrie, maar weren buitenlandse toeleveranciers. Griekse banken mogen geen Serviërs financieren. Spanje claimt eigen-volk-eerst voor infrastructuurwerken met overheidssteun. En meer van dat.

Todds nieuwste essay Après la Démocratie graaft naar oorzaken en oplossingen voor de malaise. Samengevat: alleen een supranationaal protectionisme op Europese schaal kan het afbrokkelen van onze industrie, onderzoek en innovatie en bijgevolg ook koopkracht, counteren. Zo’n ‘verlicht protectionisme’ is bovendien een tegengif voor de sociale verstikking die de democratie ondermijnt en populisme aanwakkert. “Dit protectionisme is geen in zichzelf keren, het is de enige weg naar een duurzame economische heropleving. De geldverslindende relanceplannen van de VS en de individuele Europese landen werken niet, ze dikken alleen onze zware schuldenlast verder aan.”

Todd was tegen het verdrag van Maastricht en sceptisch over de euro, maar de eengemaakte Europese markt is nu een zegen. “Protectionisme is in Amerika geen taboe meer, de VS staan er door hun grote industriële afhankelijkheid van het buitenland slechter voor dan Europa. Hun economie moet verder integreren met Canada en Mexico. De Europese markt daarentegen heeft voldoende diversiteit en schaalgrootte om intern comparatieve voordelen te laten spelen.”

Het protectionisme van Todd bevindt zich op wereldvlak, met onderhandelde afspraken tussen regionale handelsblokken. “We moeten de Chinezen immers tijd gunnen voor de nodige bijsturingen. De internationale organisaties om goede afspraken te maken, bestaan. Alleen zullen we eerst enkele bijzienden, zoals Pascal Lamy – algemeen directeur van de Wereldhandelsorganisatie – de laan moeten uitsturen.”

Todd is ervan overtuigd dat de geesten stilaan rijpen voor wat hij typeert als “een open, coöperatief, niet in zichzelf gekeerd protectionisme”. Het kan nog een paar maanden duren, maar de intellectuele oefening over de mondiale terugval van de vraag wordt geleidelijk scherper gesteld. “Keynes is helemaal terug. Het besef groeit dat we door enkel de financiële instellingen te zalven niet uit deze crisis komen.”

De rode draad in zijn betoog is Friedrich List, promotor van het Zollverein in de tweede helft van de negentiende eeuw. Het Duitse tolverbond was een samenwerkingsverband van Duitse staten ter bevordering van handel en industrie. “List was een voorvechter van concurrentie en vrije markt, vandaag zou hij die situeren in de context van de Europese eenheidsmarkt. Men is vergeten dat protectionisme een stroming was binnen het liberalisme; ze staat haaks op de ultraliberale ideologie die even absurd is als de sovjeteconomie dat was.”

TRENDS. Regeringen proberen de consumptie aan te zwengelen. U focust op het uitvallen van de vraag?

EMMANUEL TODD. “In de naoorlogse periode profiteerden de bedrijfsleiders van hogere lonen, die gekoppeld aan productiviteitsverhogingen, de nationale consumptie ondersteunden. Dat liep goed. Maar in een context van wereldwijde vrijhandel worden de loonkosten logischerwijze een pure kostenfactor. Als zoiets enkele decennia blijft duren, krijg je ten gevolge van een veralgemeende samendrukking van de lonen een vraagdeficit op wereldvlak. Zonder de gigantische Amerikaanse handelstekorten was die vraagterugval nog dramatischer geweest. Maar de subprime-hypotheken hebben het kaartenhuisje omgekegeld en dure stimuliplannen zullen het vraagdeficit niet ombuigen. We moeten de neerwaartse druk op de lonen stoppen. Ook in de opkomende economieën, want de doorsijpeling of trickle down naar de lagere klassen was grotendeels een mythe. De nieuwe landen konden door hun exportgeoriënteerde groei een tijdje op die kunstmatige Amerikaanse en Europese vraag surfen, maar dat mechanisme werkt niet langer. Als je – zoals China – voor 40 procent van je bruto binnenlands product afhankelijk bent van export, kom je bij een serieuze conjunctuuromslag onvermijdelijk in nauwe schoentjes.”

‘Fort Europa’, veilig achter hoge tolmuren? Zo scherp je de crisis alleen maar aan en de consument betaalt uiteindelijk meer.

TODD. “Vergelijkingen met de jaren dertig gaan niet op. In 1929 struikelde Amerika over een overproductie en een tekort aan consumptie, het volstond om de Amerikanen weer aan het werk te zetten. Vandaag gaat het in de VS om overconsumptie en onderproductie. De remedies van toen werken niet. In zijn huidige vorm brengt vrijhandel paradoxaal genoeg de belangrijkste exportnaties in ademnood: China, Japan, Rusland, Duitsland. Ook Vlaanderen. De wereldwijde vrijhandel heeft geleid tot een uitval van de vraag. Maar economen, op Paul Samuelson en enkele uitzonderingen na, durven die analyse niet te maken.

“Escalatie van wederzijdse represailles kun je vermijden door naar nieuwe afspraken te gaan tussen handelsblokken – de EU, China, Nafta, Asean – met waar nodig tijdelijke invoerheffingen en quota. Elke regio heeft zo zijn specificiteit. De ultraliberale doctrine ziet alleen een uniforme wereld, waar alle regeltjes op eenzelfde manier van toepassing zijn en dat wreekt zich.

“De Amerikanen moeten beseffen dat ze planetaire bedelaars zijn geworden. De Chinezen dat ze bekeerde stalinisten blijven die verdwaasd de markt aanbidden zoals ze vroeger dweepten met almachtig staatsdirigisme. In Europa is de eenheidsmarkt een perfect kader voor een supranationaal beleid dat de koopkracht van meer dan 400 miljoen consumenten versterkt en de interne vraag weer kan opkrikken. Als we op een kordate manier met Peking zouden onderhandelen, zouden zij zeker bereid zijn hun ontwikkelingsmodel te heroriënteren op de binnenlandse vraag. We moeten China uiteraard helpen die ommekeer te maken. Door obsessioneel het protectionisme te verjagen, halen we een gevaarlijk ‘ieder-voor-zich-protectionisme’ binnen. Dat zien we nu gebeuren. De keuze gaat niet langer tussen vrijhandel of protectionisme, maar tussen een intelligent of een irrationeel protectionisme.”

De crisis is een gevolg van excessen in de financiële globalisering, niet van vrijhandel?

TODD. “Natuurlijk is er een verband tussen de financiële crisis en de teruggevallen vraag, maar het financiële systeem is op hol geslagen omdat dit type vrijhandel grote onevenwichten heeft veroorzaakt in de inkomstenverdeling tussen landen. Vooral omdat de superklasse in de verschillende landen geen blijf wist met haar fenomenale winsten, terwijl de inkomensongelijkheid overal toenam. Er is een verband tussen de samendrukking van de lonen en de winstbubbels die een speculatief, virtueel leven zijn gaan leiden om uiteindelijk te verdampen in beurspaniek.

“Men stelt nu het probleem in termen van moraliteit en strengere regulering. Maar dat werkt niet in een regime van absolute vrijhandel. Ethisch functioneren onder druk van ultraliberale concurrentie is onzin. Friedrich List zag het al: als je het goederenverkeer goed reguleert, kun je de productiefactoren vrij laten, dus het verkeer van mensen en ook van kapitaal. Door het verhuizen van activiteiten te beperken, controleer je vanzelf de kapitaalstromen. De directe buitenlandse investeringen zijn daar slechts een fractie van, maar de rest van de financiële sfeer volgt wel.”

Protectionisme fnuikt innovatie?

TODD. “Ja, in het geval van nationaal protectionisme. Niet in een solidaire Europese economie. Veeleer de globalisering remt innovatie, omdat we onze vervuilende en achterhaalde productiemethodes exporteren naar China. Bedrijven zitten dan niet in een logica van de perfectionering van hun productieapparaat. Waarom zouden ze investeren in de optimalisering van hun arbeidsproductiviteit en automatisering als ze elders goedkoper kunnen produceren?

“Maar protectionisme heeft ook een sociale dimensie: onze politici moeten zich meer buigen over de gevolgen van dit type vrijhandel en van bedrijven die verhuizen en die werkloze jongeren kansloos maken in plaats van zich te laten meeslepen door islamfobie en vreemdelingenhaat.”

Hebben we nog staatslui met visie zoals Monnet en Schumann?

TODD. “De vaders van Europa, Jean Monnet en Robert Schumann, waren niet groter dan onze politici vandaag. Ze werden omhooggestuwd en gedragen door collectieve overtuigingen en heldere politieke doctrines. Tegenwoordig hebben we zo’n niveau van ideologische leegte bereikt, dat voor bankiers en bedrijfsleiders al die toxische beleggingsproducten gewoon normaal waren. We kregen een economie gedreven door het irrationele. Onder de absolute vrije markt triomfeert niet een economisch concept, maar een mentaliteit van onbeperkt individualisme. We leven in een geatomiseerde samenleving waarin het eigenbelang zegeviert ten koste van het hogere algemeen belang. Onze politici zijn daarvan een emanatie. Ze doen hun ding in ministeriële paleizen die hun kleine gestalte overstijgen. Sarkozy is er zo eentje.”

Dagelijks horen we oproepen tot Europese samenwerking, maar concreet valt daar weinig van te merken. Uw Europees protectionisme is een utopie?

TODD. “Dat is inderdaad de zwakte in mijn betoog. Een louter technisch en rationeel project kan het enthousiasme van de massa niet opwekken. Het zou wel werken als men de mensen zou vertellen dat een Europees protectionisme hun koopkracht en levensstandaard kan vrijwaren. Een specifieke technologie of industrietak – zelfs als die al verhuisd was – zal snel heroprijzen, als je die beschermt. Uiteraard doe je dit met toekomstgerichte sectoren, niet met om het even wat. Om dat proces te begeleiden, zou je kunnen denken aan een Europees instituut voor industriële innovatie, ergens aan de oevers van de Rijn. Als onze elites de mensen dit perspectief zouden bieden, zou ook de verlammende onverschilligheid of het bezwijken voor dubieus populisme wegvallen.”

Economisch protectionisme als middel om de democratie te beschermen?

TODD. “Een goed doordacht Europees protectionisme zou de mensen opnieuw hoop geven, in plaats van angst die tot oncontroleerbare, emotionele reacties kan leiden. We beleven niet zozeer een economische crisis. Het is psycho- logische onzekerheid die de consumenten verlamt, bankiers tegenhoudt om te lenen en bedrijfsleiders bang maakt om risico’s te nemen.

“Twee zaken stemmen mij optimistisch: de crisis zal technologische innovaties niet terugschroeven. Integendeel, er zullen uit de laboratoria nieuwe ontdekkingen komen die ons uit de crisis helpen.

“Nog belangrijker is het onderwijsniveau van onze bevolkingen. Akkoord, de kwaliteit gaat erop achteruit, vooral in de VS en in Frankrijk; er is de opkomst van irrationele, religieuze fenomenen. Maar globaal zijn de mensen vatbaar voor rede, omdat ze beter opgeleid zijn. Tenminste als beleidsmakers en elites ze een perspectief van hoop zouden bieden. De ultraliberale ideologie heeft er twee generaties over gedaan om wortel te schieten, ik neem aan dat het nog één generatie kan duren eer een supranationaal coöperatief protectionisme vlot functioneert. Tegen 2030 zal de hele planeet gealfabetiseerd zijn. Dat stemt mij hoopvol.” (T)

Door Erik Bruyland in Parijs