Wanneer beslissen andere landen over uw vermogen?

Volgende maand treedt de nieuwe codex van het internationaal privaatrecht in werking. Er verandert heel wat tegenover vroeger. Uw nationaliteit speelt steeds minder een rol, uw verblijfplaats of die van uw kinderen des te meer. Voor het huwelijksvermogensrecht en het erfrecht heeft dit ingrijpende gevolgen.

De auteurs zijn vermogensadvocaten bij Greenille in Brussel. Alain Verbeke is gewoon hoogleraar aan de universiteiten van Leuven en Tilburg.

Op 1 oktober 2004 treedt de wet van 16 juli 2004 over het wetboek van internationaal privaatrecht in werking. Vele juristen beschouwen deze materie als de meest complexe van hun job en blijven liever ver uit de buurt van het internationaal privaatrecht.

Toch moet u een en ander weten over het internationaal privaatrecht. De internationalisering van onze maatschappij grijpt steeds meer in op het privé-leven. Vermogensplanning wordt internationaal. Ook al is de hele situatie ogenschijnlijk louter Belgisch, zeer vaak schuilt er ergens een internationaal aspect in uw privé-situatie. Dat kan tot zeer onverwachte gevolgen leiden. U hebt een bankrekening in Zwitserland of een villa in Frankrijk. Uw zoon studeert een jaar in Bologna. Uw oudste dochter verkeert met een Spanjaard. Uw jongste dochter gaat in de City in Londen werken. Wie in zo’n geval een degelijke vermogensplanning wil uitwerken, moet goed op de hoogte zijn van het internationaal privaatrecht.

Twee Belgen in Berlijn

U moet weten welke rechtsorde van toepassing is wanneer een discussie of een geschil zich voordoet. De geldige rechtsorde zal immers niet úw internationaal privaatrecht, maar zijn eigen regels gaan toepassen. Als Johnny en Marina, beiden Belg, willen weten wat de vermogensrechtelijke gevolgen zijn van een echtscheiding of het overlijden van één van hen, heeft het weinig zin dat enkel te bekijken volgens Belgisch internationaal privaatrecht als zij al veertien jaar in Berlijn wonen en het er niet naar uitziet dat zij daar de komende jaren zullen vertrekken. In dat geval moeten ze nagaan wat de gevolgen zijn als een Duitse rechter wordt aangesproken, die zijn eigen Duitse conflictenrecht zal toepassen.

Tot nog toe is het Belgische internationaal privaatrecht een complex en vrij chaotisch lappendeken van regels in wetten en rechtspraak. Het was dringend nodig dat er een mooi geheel van regels kwam, allemaal samen in één wetboek. Hieraan is vrij lang gewerkt door een groep van professoren. Hun ontwerp kwam tweemaal voor de ministerraad en lag vorig jaar voor de tweede keer in het parlement. Het is de verdienste van de senaatscommissie voor Justitie, onder voorzitterschap van professor Hugo Vandenberghe, dat dit ontwerp op korte termijn en op een efficiënte manier is behandeld. Dankzij de medewerking van de minister van Justitie Laurette Onkelinx ( PS) en de volle steun van de Kamer is het wetboek snel wet geworden. Begin volgende maand treedt het al in werking. Het is een mooi werkstuk, met duidelijke regels, dat in de praktijk een belangrijke rol zal spelen.

Een belangrijke vaststelling is dat het belang van de nationaliteit als factor om het toepasselijke recht te bepalen, vermindert. Het territorialiteitsbeginsel, waarbij wordt gekeken naar de wet van de woonplaats of gewone verblijfplaats, wint veld. We bekijken hierna kort enkele regels van het nieuwe wetboek over internationaal privaatrecht op het vlak van het huwelijksvermogensrecht, het erfrecht en de trust. Dat zijn immers de materies bij uitstek die de vermogensplanning beheersen.

1.Huwelijksvermogensrecht

– Geen huwelijkscontract

Wie huwt zonder een huwelijkscontract op te stellen, is onderworpen aan het wettelijk stelsel. In de nieuwe codex voor internationaal privaatrecht worden de regels daarover volledig omgekeerd tegenover vandaag. Terwijl nu de gemeenschappelijke nationaliteit van de echtgenoten het eerste criterium is, wordt dat in de nieuwe regeling de gewone verblijfplaats. Dat is de plaats waar iemand zich hoofdzakelijk heeft gevestigd, zelfs als hij daar niet is geregistreerd en los van een verblijfs- of vestigingsvergunning. Het is duidelijk dat dit een criterium is dat tot onzekerheid kan leiden. De wet geeft wel een aantal aanwijzingen. We moeten rekening houden met persoonlijke of professionele omstandigheden die duurzame banden aantonen met die plaats of die wijzen op de wil van de betrokkene om een duurzame band te scheppen.

Stel dat Marc en Jenny, beiden Belg, zijn gehuwd zonder huwelijkscontract. Zij vestigen zich onmiddellijk na het huwelijk in Amsterdam en wonen daar een aantal jaren. Als een Belgische rechter daar vandaag over moet oordelen, zal hij volgens het huidige internationaal privaatrecht bepalen dat het Belgische huwelijksvermogensrecht van toepassing is. De regel is immers dat wordt gekeken naar de wet van de gemeenschappelijke nationaliteit, dus de Belgische wet.

Onder het nieuwe internationaal privaatrecht wordt dat helemaal anders. Bij gebrek aan een rechtskeuze wordt het huwelijksvermogen beheerst door het recht van het land waar beide echtgenoten na het huwelijk hun eerste gewone verblijfplaats vestigen. Dat is Amsterdam, dus Nederlands huwelijksvermogensrecht. Vandaag nog geldt in Nederland een systeem van algehele gemeenschap. De grote erfenis van Marcs vader valt dan in de gemeenschap, waarvan de helft voor Jenny is, ook bij een echtscheiding. Was Belgisch recht van toepassing geweest, dan bleef die erfenis privé-eigendom van Marc. Als de brave man niet oppast, kan het internationaal privaatrecht hem een flinke neus zetten.

-Wel een huwelijkscontract

Ons koppeltje kan natuurlijk een huwelijkscontract opstellen en daarin voor een bepaald recht kiezen. Dat vereist natuurlijk wel dat ze naar een notaris gaan. Ook in geval van een rechtskeuze brengt de nieuwe codex meer duidelijkheid. De codex maakt immers duidelijk voor welk recht kan worden gekozen: het recht van het land waar de eerste gewone echtelijke verblijfplaats ligt, het recht van het land waar één van hen zijn gewone verblijfplaats heeft op het moment van de keuze, of het recht van het land waarvan één van hen de nationaliteit heeft op het moment van de keuze. Deze keuze kan ook nog tijdens het huwelijk worden uitgebracht.

2.Erfrecht

-Geen testament

Als er geen testament is opgemaakt, geldt de objectieve erfwet. Ook vandaag al wordt die beheerst door het territorialiteitsbeginsel. Voor de vererving van roerende goederen, die waar ook ter wereld liggen, geldt het erfrecht van het land van de laatste woonplaats van de overledene. Dat is de plaats waar hij ten tijde van zijn overlijden woonde, niet de plaats van zijn overlijden. De nalatenschap van Pierre-Paul, die in Ukkel woont en op safari in Kenia overlijdt, zal volgens Belgisch erfrecht vererven. Voor onroerende goederen wordt het erfrecht van de plaats van de ligging toegepast.

Als Ronny overlijdt, met laatste woonplaats in Gent, zal heel zijn vermogen volgens Belgisch erfrecht vererven, behalve zijn appartement in Rome, dat volgens Italiaans erfrecht overgaat. Het gaat hier alleen over erfrecht en niet over de fiscaliteit van de successierechten.

-Wel een testament

Geheel nieuw, op het eerste gezicht, is de mogelijkheid om een rechtskeuze te doen voor het erfrecht van uw dromen. Dat kan met een verklaring in de vorm van een uiterste wilsbeschikking (testament).

De keuze wordt beperkt tot de wet van het land waar hij op het moment van de keuze of bij overlijden zijn gewone verblijfplaats heeft of waarvan hij de nationaliteit heeft. Dat opent perspectieven voor onterving van een kind. In het Engelse recht bijvoorbeeld is er geen voorbehouden erfdeel (de reserve). Is het probleem dan opgelost als u in het testament kiest voor Engels erfrecht (voor zover u voldoet aan de voorwaarden)?

Dat is buiten de Belgische waard gerekend. De wet bepaalt immers dat de rechtskeuze niet tot gevolg kan hebben dat een erfgenaam zijn recht op een voorbehouden erfdeel verliest dat hem door de objectieve erfwet wordt gewaarborgd. De rechtskeuze is daarom een maat voor niets. Ook vandaag kunt u immers bij testament kiezen voor toepassing van alle mogelijke regels, voor zover u daarmee niet ingaat tegen dwingende regels van de objectieve erfwet. Onterven en in België wonen blijft dus moeilijk samengaan.

3. De trust

-Wat is een trust?

Een trust is een zeer bekende rechtsfiguur in het Anglo-Amerikaanse recht, die bij ons niet bestaat. De welstellende burger (oprichter of settlor) draagt activa over aan een trustee die ze in trust houdt voor begunstigden ( beneficiaries). Men stelt dat de trustee de juridische eigenaar is, maar dat hij deze eigendom enkel houdt in het belang van de begunstigden die dan economische eigenaar zijn. Tot op vandaag bestaan er in het Belgische recht geen regels om te bepalen welk recht op zo’n trust, vanuit Belgisch perspectief bekeken, van toepassing is. Er is wel een Verdrag van Den Haag over trusts en de erkenning ervan, maar ons land heeft dat Verdrag niet geratificeerd, zodat het bij ons niet geldt.

De codex van het internationaal privaatrecht geeft eerst een definitie van een trust. Het is een rechtsverhouding die door de oprichter of door een rechterlijke beslissing in het leven wordt geroepen. Hierbij worden goederen onder de macht van een trustee gebracht, die ze kan besturen ten behoeve van een begunstigde of een bepaald doel. Deze rechtsverhouding heeft een aantal kenmerken:

(1) de goederen van de trust vormen een afzonderlijk vermogen en maken geen deel uit van het vermogen van de trustee;

(2) de rechtstitel van de trustgoederen staat op naam van de trustee of van een andere persoon voor rekening van de trustee;

(3) de trustee heeft de bevoegdheid en de plicht om overeenkomstig de trustbepalingen en bijzondere wettelijke verplichtingen de goederen van de trust te besturen en te beheren of erover te beschikken. Hij is daarover verantwoording verschuldigd.

De nieuwe codex bepaalt dat het recht dat van toepassing is op een trust, het recht is dat de oprichter kiest. Die keuze moet uitdrukkelijk zijn of duidelijk blijken uit de akte van oprichting van de trust of uit de omstandigheden van het geval. De oprichter kan het toepasselijke recht aanduiden voor het geheel van de trust of voor een deel ervan.

-Beperkingen

De rechtskeuze moet wel een beetje realistisch zijn. Zij zal dan ook geen gevolgen hebben als, behalve die keuze zelf, alle betekenisvolle elementen van de trust verbonden zijn met een land waar men de trust niet kent. In een puur Belgische situatie, waarbij alle elementen met België zijn verbonden, is een rechtskeuze voor bijvoorbeeld Engels recht dus niet mogelijk.

Bij gebrek aan een rechtskeuze, of wanneer het gekozen recht de trust niet geldig acht, geldt het recht van het land waar de trustee bij de oprichting van de trust zijn gewone verblijfplaats heeft.

De erkenning van de trust in het Belgisch recht komt dus onbetwistbaar vast te staan. Dat belet niet dat er grenzen en beperkingen zijn, omdat het gaat om een bij ons onbekende rechtsfiguur. De beperkingen gelden vooral op het gebied van het zakenrecht en ten aanzien van schuldeisers.

Maar ook de erfrechtelijke reserve vormt een belangrijke limiet voor het effect van een trust bij ons. De nieuwe codex geeft aan dat de toepassing van het recht dat de trust beheerst, niet tot gevolg kan hebben dat een erfgenaam zijn recht op een voorbehouden erfdeel zou verliezen, dat hem volgens de objectieve erfwet toekomt.

Wie de trust wil gebruiken om een kind te onterven, is er dus in theorie aan voor de moeite. We mogen echter niet uit het oog verliezen dat de trustwetgeving in sommige rechtsgebieden uitdrukkelijk bepaalt dat vonnissen en arresten van buitenlandse rechtbanken die een erfrechtelijk reservedeel toekennen aan iemand die uit de trust gesloten is, niet tot gevolg hebben dat de trustee dit moet involgen en trust property moet afstaan aan die persoon. Wie in dat geval de trustactiva buiten de Belgische rechtssfeer houdt, komt op die manier de facto wel tot een onterving van de betrokken erfgenaam.

FISCAAL 207

Alain Nijs Anton van Zantbeek Alain Verbeke

De grote erfenis van Marcs vader valt in de huwelijksgemeenschap, waarvan de helft voor Jenny is. Ook bij een echtscheiding.

Als Ronny overlijdt, met laatste woonplaats in Gent, zal heel zijn vermogen volgens Belgisch erfrecht vererven, behalve zijn appartement in Rome, dat volgens Italiaans erfrecht overgaat.

Bij een trust in een puur Belgische situatie, waarbij alle elementen met België zijn verbonden, is een rechtskeuze voor bijvoorbeeld Engels recht niet mogelijk.