Waarom het Westen rijker is

De cultuur maakt het grote verschil tussen rijke en arme regio’s. Dixit David Landes in zijn verrukkelijk controversieel fresco van de economische geschiedenis.

Atlanta, Houston en New Orleans zijn bruisende steden dankzij de uitvinding en verspreiding van de airconditioning. Zonder klimaatregelaars zouden de stomende thuishaven van Coca-Cola en CNN, en andere steden uit het Nieuwe Zuiden van de VS nog steeds rustig voortdutten. Allicht bejegenen we David Landes wat onheus door van wal te steken met dit ventilatievoorbeeld. Tegelijkertijd toont deze anekdotische focus evenwel aan hoe pijnlijk precies én soms ook gewaagd banaal Landes uit de hoek durft te komen. In zijn magnum opus The Wealth and Poverty of Nations – Why some are so Rich and some are so Poor (opmerkelijk snel én degelijk vertaald onder de koelbloedig efficiënte titel Arm en rijk) trekt Landes onverdroten, 550 pagina’s lang, op zoek naar het antwoord op die ene vraag: waarom is het Westen vandaag zoveel welvarender dan de overige regio’s? Als toemaatje voegt hij er nog 150 bladzijden noten, bibliografie en index aan toe. Het boek leest dan ook zoals het eruitziet: als een kloek, energiek en fascinerend avontuur, even gewaagd als erudiet en vooral zelf een bron voor eindeloze discussies. Wie alleen maar politiek correct durft denken, zal deze virtuoze turf verketteren, er haastig een intellectuele fatwa overheen prediken. Uiteraard wil dit niet zeggen dat je het eens moet zijn met Landes. Maar zo’n onvermoeibaar werk gedijt alleen in een humus van openheid.

VERBODEN BOEKEN.

Meteen hebben we de synthese van dit encyclopedische monument aangestipt: openheid is de verklaring voor de voorspoed van het Westen. Openheid geeft voorsprong, benepenheid verstikt. Openheid staat hierbij zowel voor ideologische, politieke, culturele als economische aspecten. Deze karaktertrek vertaalt zich in geestelijke vrijheid, politieke democratie, vrij onderzoek en een sterke ondernemerszin. Respect voor het individu en eigendom, zij het ingekaderd in een geordend maatschappelijk bestel, behoren tot de kern. Ver hoeven we het blijkbaar niet te zoeken: het Westen is rijker omdat het zich laaft aan een elkaar versterkende traditie met een joods-christelijke onderlaag en een humanistisch-pragmatische toepassing van die beginselen.

Met andere woorden: de ideale cultuur behoort toe aan protestanten en vrijzinnigen, niet zozeer aan katholieken. Het verschil komt zelfs wrang tot uiting in West-Europa zelf. De mediterrane landen hadden een grote voorsprong op het Noorden, maar ze moesten de rol lossen toen het Noorden overwegend koos voor het protestantisme (of althans de principes ervan) en het Zuiden opgehouden werd door rigoureuze katholieken die liever niet hadden dat het volk mondig werd en vrij kon snuisteren in bibliotheken.

Dezelfde kloof loopt er tussen Noord- en Zuid-Amerika. De latino’s ondergingen de invloed van de verbiedende katholieken, terwijl de VS aanvankelijk vooral protestantse inwijkelingen kreeg. Anno 1999 komt deze tweedeling uiteraard schrijnender tot uiting in de mentale Grand Canyon tussen vooruitstrevende regio’s en fundamentalistische moslimlanden. Aan de status en de vrijheid van vrouwen kan je rechtstreeks peilen hoeveel kans een regio heeft om bij de rijkere landen te horen.

VERBANNEN UURWERKEN.

Zo ruw samengevat, lijkt de emeritus hoogleraar Geschiedenis en Economie ( Harvard University) een al te simpele aanval te richten op landen met een al te sterke religieuze machtsfactor. Dit is alvast één van de verwijten die Landes naar het hoofd geslingerd krijgt. Wie het boek helemaal leest, beseft al gauw dat het een hardnekkig misverstand is. Landes veroordeelt niet eens, hij zoekt alleen een verklaring. Eens die gevonden, blijken de voorwaarden voor welvaart zeker niet beperkt tot het Westen. Dit blijkt onder meer (maar zeker niet alleen) uit de ontwikkeling van Japan, dat zijn economische opmars pas echt begon toen het openstond voor vernieuwing. Bovendien put het energie uit zijn stevig arbeidsethos, een pluspunt dat sterk doet denken aan de dynamiek die de Duitse socioloog Max Weber beschreef als een protestantse ethiek die samenvloeide met een ondernemersgeest. Weber is trouwens nooit ver uit de buurt in het betoog van Landes.

Andere volkeren of culturen hebben enkele essentiële uitvindingen op hun naam, lang voor het Westen zoveel techniek aankon. China werkte, bijvoorbeeld, al eeuwenlang met een klok, maar ze werd er voorbehouden voor een kleine elite. Hetzelfde gebeurde met de boekdrukkunst. Techniek en kennis helpen pas als ze voldoende verspreid worden.

Vanzelfsprekend verwijst de Engelse titel ook (wat opzichtig) naar The Wealth of Nations, het boek waarmee Adam Smith in 1776 een eerste mijlpaal op de boulevard van het kapitalisme legde. Zo’n ambitieuze knipoog is Landes gegund. Hij heeft dan ook alles onder de loep genomen, tot het klimaat toe. Vandaar het belang van airco in Atlanta.

David Landes, Arm en rijk. Spectrum, 700 blz., 1500 fr. ISBN 9027491062.

LUC DE DECKER