Vliegen en slapen

De biologische klok wordt beïnvloed door het ritme van de omgeving. Een intercontinentale vlucht volstaat om het mechanisme te verstoren: de gevreesde jetlag.

Levende wezens kunnen zich aanpassen aan veranderingen in hun omgeving; dat hebben ze vaak genoeg bewezen. Toch bepaalt hun bioritme in grote mate hun gedrag. Wat de slaap betreft, was de Franse astronoom Jean de Mairan de eerste wetenschapper die vermoedde dat de biologische cyclus volledig losstaat van het op- en ondergaan van de zon. In 1728 beschreef hij in een verslag voor de Koninklijke Academie der Wetenschappen een experiment dat hij uitvoerde met een mimosaplant. De blaadjes van de bloem openen en sluiten zich wanneer het respectievelijk dag en nacht wordt. Dat gebeurt ook bij kunstmatig licht en artificiële duisternis, ongeacht het tijdsverschil.

Enkele decennia later waren wetenschappers dankzij de techniek in staat te verklaren waarom: ze konden de hersenactiviteit registreren, de bewegingen van de oogbol en de spierspanning. Ze ontdekten de elektrische bedrijvigheid van de hersenen. Waarom tasten psychische problemen de slaap aan, waarom komt het psychisch evenwicht in het gedrang als men niet of nauwelijks slaapt?

Peretz Lavie is decaan van de artsenopleiding aan het bekende Technion in het Haïfa (Israël). Hij leidt er een laboratorium dat de menselijke slaap in al zijn facetten onderzoekt. Volgens hem veroorzaakt slaapgebrek wijzigingen in het humeur, een versterkt gevoel van spanning en een overgevoelige houding tegenover andere mensen. In ‘Le Monde du Sommeil’ (Ed. Odile Jacob) beschrijft de auteur het experiment van Peter Trip, een Amerikaanse radioman die in 1959 probeerde om 200 uur wakker te blijven. Hij installeerde zich in een doorkijkstudio midden in New York, zodat iedereen hem kon gadeslaan. Er kwam een einde aan zijn krachttoer toen de eerste tekenen van psychose opdoken en hij last kreeg van hallucinaties.

Inmiddels is het gebruikelijk geworden reizigers te laten wennen aan de tijd op hun plaats van bestemming: in Brussel bijvoorbeeld simuleert men het tijdstip van de dag en de bijbehorende lichtsterkte in Californië of Santiago. De school van Olivier Van Reeth en George Copinschi aan de ULB heeft zich toegelegd op het ritme van onze tijd en tracht te begrijpen welke rol onze interne klok speelt in het dagelijks leven. De school stelt een methode op punt om het tijdsverschil tijdens intercontinentale reizen moeiteloos te overbruggen; een middel tegen jetlag, dus.

Jetlag veroorzaakt niet alleen symptomen die verband houden met waken en slapen (vermoeidheid, slapeloosheid, slaperigheid). Intercontinentale reizigers voelen zich vaak niet lekker en hebben last van hoofdpijn, spijsverteringsstoornissen,… Ze kampen met veranderlijke stemmingen, concentratieproblemen en verminderde reflexen. Verantwoordelijk voor zoveel ongemak is een verstoring van het ritme van hun biologische klok, een zenuwmechanisme dat zich op basis van het zonlicht aanpast aan het tijdstip. Bijna alle elementen van het organisme, van de fasen in de slaap tot de hormonale afscheidingen, hangen samen met een interne ‘etmaalklok’ die de dag als tijdsmaat neemt.

Deze klok wordt evenwel ook beïnvloed door externe factoren zoals de maatschappelijke omgeving en het gebruik van maaltijden, aldus Georges Copinschi, professor endocrinologie en directeur van het Centre des Rythmes Biologiques aan de ULB. Een reis van oost naar west (wat dus langere dagen betekent) wordt beter verdragen dan een reis van west naar oost. In dit laatste geval worden de dagen verkort, zodat men moeilijker zal inslapen. “De meeste transatlantische vluchten van west naar oost gebeuren bovendien ‘s nachts en de reizigers slapen niet of nauwelijks in het vliegtuig. Wanneer ze op hun bestemming komen, hebben ze dus heel wat slaap in te halen,” zegt de professor. Reizigers die westwaarts vliegen daarentegen, en die af te rekenen krijgen met slaapstoornissen, worden bijvoorbeeld zeer vroeg wakker.

Slaperigheid overdag door een tekort aan slaap kan een duidelijke daling van de prestaties en het concentratievermogen veroorzaken. Men wordt minder oplettend. Kleine oorzaken met grote gevolgen, zo blijkt: auto-ongevallen met reizigers in het buitenland gebeuren meestal tijdens de periode die overeenstemt met de nacht (tussen 2 en 6 uur) in het land van oorsprong. “De daling van de prestaties wordt zeker in de hand gewerkt door vermoeidheid, maar is ook te wijten aan het ritme waarin de prestaties normaal gebeuren. De prestaties nemen meestal toe tijdens de zogenaamde normale activiteitenperiode, dus tijdens de kantooruren op de plaats van herkomst,” aldus George Copinschi.

Albert Lachman is dokter in de interne geneeskunde en slaapspecialist in het ziekenhuis van Molière-Longchamp. “Wij beschikken over een individueel programma voor aanpassing aan het tijdsverschil,” zegt hij. “Daarmee kunnen we elke zakenman helpen bij het plannen van reizen en vergaderingen zonder zijn biologische klok te mishandelen. Na een vliegtuigreis ontstaan er altijd pieken en dalen in het concentratievermogen. Men kan daar maar beter op voorbereid zijn,” adviseert dokter Lachman.

Voor korte reizen van enkele dagen is de te volgen regel heel eenvoudig: men houdt zich best aan het eigen tijdschema, misschien zelfs met behulp van twee horloges. Voor een langer verblijf kan de reiziger zich beter zo snel mogelijk aanpassen aan de plaatselijke tijd. Enkele dagen voor zijn vertrek gaat hij systematisch op een later uur slapen, zodat hij ook later wakker wordt (tenminste als hij westwaarts reist; hij doet het omgekeerde als hij oostwaarts reist). “Op deze manier benadert hij al op voorhand de tijd in het land van bestemming,” zegt dokter Lachman.

Voor reizigers die van Amerika terugkomen bijvoorbeeld is het een vast ritueel dat de stewardessen voor de landing in Zaventem de rolgordijnen optrekken: laat de zon maar schijnen! En om het over meer ernstige zaken te hebben: “Bij mensen die op welbepaalde tijdstippen geneesmiddelen moeten innemen, zoals diabetici die een insulinebehandeling volgen en meestal rekening moeten houden met de opname van voedsel in de maag, wordt het tijdstip waarop ze hun geneesmiddelen innemen bijna automatisch verschoven,” preciseert George Copinschi. “Daartoe kan een tijdschema worden opgesteld met de behandelende arts.”

“Er bestaan slaapmiddelen (de hypnotica van de nieuwe generatie) die slechts twee tot drie uur werken,” zegt Albert Lachman. “De kans op slaperigheid na het ontwaken is dus kleiner. De inname van hypnotica moet echter altijd een overgangsmaatregel blijven,” waarschuwt hij. “Sommige mensen zijn immers veel gevoeliger voor dit geneesmiddel dan andere en men raakt snel verslaafd.”

Melatonine is een hormoon dat aangemaakt wordt door een klier in de hersenen (de pijnappelklier) en afgescheiden door de hypothalamus, het meest primitieve gedeelte van de hersenen. Dit hormoon vertelt het lichaam dat het dag of nacht wordt. Het toedienen van melatonine bij het vallen van de avond (ter versterking van de boodschap dat de nacht begint) zorgt ervoor dat het ‘etmaalritme’ een fase vooruitschuift. Ook dit middel wordt gebruikt bij jetlag om de tijd van de lichaamsklok af te stemmen op de tijd van de plaats van bestemming.

In België worden hormonen beschouwd als geneesmiddelen; ze moeten dus geregistreerd worden en zijn daarna uitsluitend te koop in de apotheek. Zoals in de meeste buurlanden is melatonine totnogtoe verboden, omdat de gezaghebbende instanties voor volksgezondheid van oordeel zijn dat de onschadelijkheid van het middel onvoldoende bewezen is. Maar via een aantal min of meer vertrouwelijke bevoorradingskanalen heeft de klant vaak keuze genoeg…

In Amerika daarentegen wordt het kalmeringsmiddel druk gebruikt en misbruikt: melatonine wiegt Uncle Sam in slaap. De Amerikanen zijn ervan overtuigd dat ze te doen hebben met een onschadelijk slaapmiddel (omdat het ‘natuurlijk’ is – maar cortisone is ook een natuurlijk hormoon) en slikken massaal melatonine. Ze nemen het hormoon alsof het een vitaminesupplement is, zonder er verder bij na te denken. Heel wat Amerikanen gebruiken dit hormoon zelfs als wondermiddel bij een verjongingskuur!

Dokter Albert Lachman heeft een verklarende brochure opgesteld, waarin de resultaten samengevat worden van jarenlang onderzoek rond kwalen die verband houden met de slaap en de gevolgen daarvan voor de professionele bezigheden. Bij de tekst hoort een schijfvormige schaalverdeling, die op een vereenvoudigde manier een beter inzicht verschaft in de mechanismen van het tijdsverschil (zowel van west naar oost als andersom). De brochure is echter voorlopig niet beschikbaar, want er moet nog een uitgever voor gevonden worden.

RÉGINE CERFONTAINE