Succes is niet altijd succesvol

Europees commissaris voor Externe Betrekkingen Chris Patten roept op tot een meer politieke Europese Unie in 2001.

Hoe je het ook bekijkt, de Europese Unie heeft een hele vitrine kunnen vullen met trofeeën. Het begon allemaal met de ontzagwekkend belangrijke taak om – aan de zijde van de Atlantische Alliantie – de vrede te verzekeren en de eerste weifelende stappen te zetten naar voorspoed in de door oorlog geteisterde landen van West-Europa. Het ging die onderneming voor de wind, in zoverre zelfs dat de meest visionaire dromen van de grondleggers gehaald en mogelijk zelfs overtroffen werden. De levensstandaard is er met reuzenschreden op vooruitgegaan, de dreiging van de Koude Oorlog afgewend en een ‘steeds nauwere politieke unie’ werd gevoed door verdragen en instellingen. Waarom horen we bij zo veel succes dan geen applaus?

In zekere zin is het probleem te vergelijken met datgene dat ook andere internationale organisaties treft. Hoe reëel de globalisering ook is, de nationale staat is en blijft de politieke basiseenheid. Mensen vinden dat hun belangrijkste loyaliteit hun eigen land moet betreffen. Maar ze zien ook op een rationele wijze in dat, om het nationaal welzijn te vrijwaren, staten de besluitvorming in bepaalde gebieden moeten delen met andere. Dat leidt tot een verwatering van de soevereiniteit die voor de meeste mensen aanvaardbaar blijkt.

Het probleem is dat de instellingen, die werden opgericht om beleidsopties uit te stippelen in domeinen waar de soevereiniteit werd samengevoegd, moeite hebben om bij de mensen in wier naam zij optreden een enthousiaste betrokkenheid op te wekken. De geloofwaardigheid van die instellingen wordt dan ook gefnuikt.

Het zou voor de Europese Unie makkelijker moeten zijn om dat probleem aan te pakken dan voor de Wereldhandelsorganisatie, het Internationaal Monetair Fonds of de Wereldbank. Al bij al hebben de lidstaten van de Europese Unie een rijke traditie in het bereiken van politieke consensus langs democratische wegen. We zijn echter jammerlijk mislukt en die mislukking zou best wel eens nadrukkelijker aan de oppervlakte kunnen komen naarmate de Unie haar fundamentele uitbreidingstaak aanvat en nog eens bijna evenveel leden zal opnemen als er nu lidstaten zijn.

Het probleem ligt niet bij de onwil om de nationale soevereiniteit op te geven. De meeste mensen zijn zo intelligent om aan te voelen dat soevereiniteit niet hetzelfde is als een deposito bij de bank. Ze is veranderlijk en betrekkelijk en even moeilijk te vatten als een aal in een emmer. Neem bijvoorbeeld de Europese landen buiten de Unie die haar beschouwen als hun grootste markt. Theoretisch beschikken die over de soevereine onafhankelijkheid om zelf hun economische beslissingen te nemen. Maar hoeveel van de beslissingen die in Brussel worden genomen, kunnen ze ontwijken? Gewoonlijk moeten ze in de praktijk vaststellen dat ze gebonden zijn aan regels die ze zelf niet mee vorm hebben kunnen geven. De kwestie draait niet rond soevereiniteit, maar rond democratie.

Ondanks de uitbreiding van de macht van het Parlement in Straatsburg zullen de Europese burgers vinden dat de Unie té bureaucratisch is, té gecentraliseerd, té ondoorzichtig en te veel afgeschermd van aansprakelijkheid jegens het publiek. Dat is misschien deels ten onrechte, maar het is wel wat de mensen in de komende jaren zullen denken.

Meer politiek handelen, niet minder

Politici hebben geregeld de politieke dimensie van de Unie gebagatelliseerd. Soms verschuilden we ons daarbij achter het argument dat het een unieke creatie betreft, dat nooit tevoren iets dergelijks tot stand werd gebracht, dat we gewoon met de stroom moeten meedrijven in plaats van te trachten erachter te komen waartoe de Europese Unie precies moet dienen. Giuliano Amato’s omschrijving van de Unie als zou ze een vliegende schotel zijn met een onbekende bestemming wordt op instemming onthaald. Waar we ook naartoe gaan, we zijn er ten minste zeker van dat het een prettige bestemming zal zijn.

In het verleden was er misschien wel iets te zeggen voor dat soort van aristoteliaans pragmatisme. Ik vind echter dat het niet langer verstandig en politiek aanvaardbaar is. Evenmin kunnen we het conceptueel debat over de aard van Europa en de aard van de instellingen die de Europese geest moeten behouden en verstevigen uit de weg blijven gaan.

Het lijkt alsof het een uitgemaakte zaak is. Wanneer je een samenhangende en werkbare visie op Europa niet met passie predikt, maak je de weg vrij voor degenen die in het beste geval onrealistische vooruitzichten te bieden hebben en in het slechtste geval vernietigend chauvinisme.

We moeten dus vastleggen waar de Europese landen soevereiniteit willen en moeten samenvoegen, welke machten moeten toebedeeld worden aan het nationale niveau of daaronder, en hoe de oefening van Europa-overspannende machten kan opengesteld en onderworpen worden aan de democratische controles en evenwichten die zullen leiden tot publieke aanvaarding – bijvoorbeeld door een grotere betrokkenheid van de nationale parlementen bij de Europese instellingen.

Europa heeft behoefte aan een grondwet, niet om zijn onwaarschijnlijke roeping als superstaat te bevestigen, maar om binnen die groepering van nationale staten te omschrijven wie wat doet en hoe de Europese burgers de controle over het hele beslissingsproces kunnen behouden. De eerste stap in de richting van een grondwet zal in 2001 worden gezet. Die grondwet moet uitdrukking geven aan het feit dat de Europese nationale staten zich handhaven en zullen blijven handhaven. Zodoende dient ze vele van onze burgers, die verontrust worden door wat zij beschouwen als eeuwigdurende constitutionele veranderingen, gerust te stellen.

Dit is een onderneming die ons politieke leven democratische vitaliteit moet inblazen en die tevens leidt tot het inzicht dat de grote uitdaging van de voorbije eeuw – de verzoening tussen Duitsland en Frankrijk – tot een goed einde werd gebracht. De taak die nu voor ons ligt, is verschillend maar niet minder veeleisend: de bevrijde naties van het oude Sovjet-imperium verankeren in een liberaal-democratische gemeenschap en Europa eens te meer tot een waarachtig vrij geheel kneden.