Sociale tijdbom

De recente deregulering, privatiseringen en globalisering leveren een nieuw soort kapitalisme op. Edward Luttwak noemt het turbokapitalisme en waarschuwt voor ingrijpende sociale gevolgen.

Van 1945 tot het begin van de jaren tachtig floreerde in de Verenigde Staten, West-Europa en een rist andere landen een streng gecontroleerd of gereguleerd kapitalisme. Deze vorm was het politieke antwoord op de vooroorlogse ontsporingen. Er werden grenzen gesteld aan de concurrentie en een begin gemaakt van sociale opvangnetten. In de meeste landen, ook in de Verenigde Staten, werden een aantal sectoren sterk gereguleerd (zoals openbaar vervoer, telecommunicatie, banken en energie). Enkele belangrijke industrieën kenden een feitelijke regulering omdat ze gedomineerd werden door een handjevol leidende bedrijven (zoals de autosector, staalnijverheid en petrochemie). In deze kringen ontstond een zakelijke etiquette, waarbij de leiders erop rekenden dat de anderen hun prijsleiderschap accepteerden.

Slechts enkele sectoren vielen buiten de officiële en de informele regularisering (zoals de distributie, voedingsnijverheid, horeca, textiel en confectie). In deze sterk gefragmenteerde sectoren rivaliseerden vooral kleine bedrijven met weinig kapitaal en geen marktpositie van betekenis. De lonen lagen er doorgaans laag en de jobs waren erg onzeker. Precies door hun schaarse middelen en de sterke concurrentie op hun markten waren deze bedrijven over het algemeen efficiënter en innovatiever. Uit die wankele situatie sproten ook eclatante successen voort. Het beroemdste voorbeeld is de computerindustrie, die voortvloeide uit de legendarische garagewerkplaatsen in Silicon Valley.

Ondertussen hebben grosso modo dezelfde omstandigheden zich naar bijna alle delen van de Amerikaanse economie verspreid en steeds meer ook naar de Europese en zelfs de meeste andere regio’s in de wereld. Over de gevolgen heeft Edward Luttwak het in zijn provocerende diagnose Turbokapitalisme – Winnaars en verliezers in de globale economie.

Een nieuw kapitalisme.

Voor hij zijn kritiek op de huidige gedereguleerde economische wereld spuit, neemt de in 1942 in Roemenië geboren en in Italië, Engeland en de Verenigde Staten geschoolde strategisch expert stelling: “Dat kapitalisme – onbelemmerd door openbare eigendom, overheidsregulering, kartels, monopolies, effectieve vakbonden, culturele belemmeringen of verplichtingen door verwantschap – verreweg het meest productieve systeem is dat ooit op aarde werd uitgedacht, is een oude waarheid die nu alleen nog maar door een paar westerse academici wordt bediscussieerd.” In de loop van de jaren tachtig en vooral in de jaren negentig werd het oude, in toom gehouden kapitalisme in een adembenemend tempo en in steeds meer landen vervangen door een teugelloze vorm ervan. Deregulering, privatisering en globalisering zijn de motoren. Ze worden op hun beurt van krachtige brandstof voorzien door ingrijpende technologische veranderingen. Daardoor is het kapitalisme in een stroomversnelling terechtgekomen, is het veranderd in turbokapitalisme. Waarschuwt Luttwak: “Dat een snelle structurele verandering meer ontwrichting kan veroorzaken van mensenlevens, bedrijven, gehele industrieën en hun omgeving dan individuen kunnen verwerken, is nog een oude waarheid.”

Steeds wanhopiger.

Over die sociale ontwrichting gaat het vooral in Turbokapitalisme. Luttwak waarschuwt dat de terugtrekking van de staat uit de economie, de verregaande versoepeling van de arbeidswetten en het verkruimelen van sociale opvangsystemen het terecht geroemde duo van vrije markt en liberale democratie kunnen doen kapseizen. Hij geeft grif toe dat de deregulering tot dusver veel welvaart gebracht heeft en ook veel nieuwe (super)rijken heeft doen ontstaan. Zelfs in gehavende maatschappijen als Rusland stond een nieuwe ondernemende elite op uit het communistische puin. Maar hij geeft ook onthutsende statistieken die aantonen dat slechts een (zeer) kleine groep rijken hun welvaart steeds zien groeien, terwijl de ruime middenklasse er niet op vooruitgaat (eerder achteruit) en de laagste inkomenscategorieën alleen nog armer en wanhopiger worden. Ook in de Verenigde Staten.

Luttwak noemt het overigens een fabel dat werknemers die weggesaneerd worden aan de lopende band, terechtkunnen in de nieuwe hightechindustrieën. Daarvoor zijn alleen hooggeschoolden en specialisten nodig. Zo ontstaat een duale maatschappij met een groep werklozen voor wie de situatie uitzichtloos is, tenzij ze genoegen nemen met korte, armzalig betaalde baantjes in de dienstensector, de McJobs. Het gevolg? Een sociale tijdbom en een ontzettend gestegen criminaliteit.

In de landen waar geen kapitalistische traditie bestaat, is de situatie nog (veel) erger, omdat daar zelfs het juridische en politieke stelsel niet eens goed overeind staat. Luttwak is pessimistisch.

Edward Luttwak, Turbokapitalisme – Winnaars en verliezers in de globale economie. Byblos, 286 blz., 990 fr.

luc de decker