De komende maanden en jaren moet België op zoek naar miljarden, véél miljarden. In die zoektocht komen de fiscale aftrekposten steeds meer in beeld. Daarin het mes zetten, kan veel van de inspanning dekken. Maar kan dat ook zonder sociaal bloedbad? Jazeker, het is zelfs een heel sociale maatregel.
Zo’n 17 miljard euro aan belastingen loopt de staat jaarlijks mis door allerlei aftrekken, belastingverminderingen en vrijstellingen in de inkomens- en vennootschapsbelasting waarvan het nut absoluut niet vaststaat. Het zou een goed idee zijn mocht de regering in haar zoektocht naar miljarden grote schoonmaak houden in de tientallen codes op het belastingformulier. In de personenbelasting alleen al zijn dat er meer dan 130.
Cijferdans
Een duidelijk beeld krijgen van wat al die aftrekposten nu precies kosten, is verre van gemakkelijk. De fiscus maakt een onderscheid tussen aftrekposten en verminderingen die inherent zijn aan het algemeen belastingstelsel, en aftrekken die ervan afwijken.
De afwijkingen die inherent zijn aan het belastingstelsel, kostten de staat 41,12 miljard euro in 2007 (zie tabel Verlies aan inkomsten). Dat cijfer komt uit een bijlage bij de rijksmiddelenbegroting en is het laatste officiële. Voor particulieren gaat het dan over de beroepskosten, het huwelijksquotiënt en de fiscale aftrek voor kinderen ten laste. In de vennootschapsbelasting hebben die bepalingen te maken met het wegwerken van dubbele belastingen: definitief belaste inkomsten (DBI), de aftrek voor risicokapitaal en de vrijstelling van meerwaarden op aandelen.
Over het nut van dit soort aftrekken bestaat weinig discussie: iedereen kan er een beroep op doen.
Anders is dat met de aftrekposten die bedoeld zijn om het gedrag van particulieren en ondernemingen in een bepaalde richting te duwen. Denk aan de aftrek voor hypothecaire leningen, pensioensparen, energiebesparende maatregelen, de investeringsaftrek of de tax shelter voor audiovisuele werken. Die aftrekposten zijn goed voor 16,27 miljard euro minderontvangsten in 2007 (zie tabel Verlies aan inkomsten). Volgens Christian Valenduc, adviseur-generaal van Financiën, is dat ondertussen al 17,25 miljard, goed voor 4,9 procent van het bruto binnenlands product.
Aan wie heeft, zal gegeven worden
Nu de begroting tegen 2015 in evenwicht moet zijn, gaan steeds meer stemmen op om het mes te zetten in de wildgroei van die laatste soort belastingvoordelen. “Een kosten-batenanalyse van al die aftrekposten dringt zich op”, zegt Christian Valenduc. Volgens hem ondermijnen ze zowel het gelijkheidsbeginsel als de progressiviteit van de inkomstenbelasting. In de praktijk profiteren vooral de hogere inkomens van de belastingvoordelen.
Als voorbeeld verwijst de lector aan de Universiteit van Bergen naar de aftrek voor pensioensparen: interessanter voor rijk en oud dan voor arm en jong. Bovendien gaat het gros van de subsidies naar mensen die sowieso al zouden sparen voor hun oude dag.
Het is het perfecte voorbeeld van het mattheuseffect: aan wie heeft, zal gegeven worden. De Leuvense professor Alex Haelterman kent er zo nog wel een paar. Zo zijn de belastingplichtigen in de hoogste schijf relatief het meest gebaat bij de verminderingen voor bouwsparen en levens- of groepsverzekeringen. “Wie in de hoogste schijf zit, verdient relatief het meest aan elke aftrek. Dat kan je moeilijk billijk noemen. Bovendien kunnen zij gemakkelijker een beroep doen op fiscaal adviseurs om het onderste uit de kan te halen. Ook komen de lagere sociale klassen niet in aanmerking voor vele verminderingen wegens gebrek aan financiële middelen. Denk aan de plaatsing van zonnepanelen.”
De vennoot van het internationale advocatenbureau Freshfields stelt dan ook voor te snoeien in de overvloed aan fiscale verminderingen en vrijstellingen. “Een verhoging van het belastingvrije minimum is een veel betere maatregel om tot herverdeling te komen.”
Fundamentele inertie
De OESO (in 2009) en het IMF (in 2010) riepen België al op om de hypothecaire intrestaftrek en de btw-verlagingen aan te passen om de fiscale druk op arbeid te kunnen verlichten.
Maar dat is buiten belangengroepen allerhande gerekend. En het zit nu eenmaal in de genen van politici dat ze graag cadeautjes uitdelen aan hun kiezers. En dus gebeurt er niks.
Luc Van Meensel, hoofd van de groep Overheidsfinanciën binnen de Nationale Bank van België (NBB), is het eens met de analyse van Valenduc: “Belastingverminderingen kunnen tekortkomingen van het marktsysteem corrigeren. Maar dat gunstige effect moet afgewogen worden tegen de nadelen, zoals het verlies aan ontvangsten en een complexere administratie. Sommige aftrekposten schieten hun doel voorbij en leiden niet tot de gewenste gedragsveranderingen. In dat geval worden ze beter geschrapt.”
Ook de Hoge Raad van Financiën stelt al sinds 2002 een afslanking en groepering van de aftrekposten voor. “Hun adviezen zijn echter dode letter gebleven”, weet Van Meensel. “Er bestaat een fundamentele inertie om het belastingstelsel te hervormen. Het protest klinkt altijd luider dan het applaus. Maar vandaag hebben we een kans. De aanpassing van de financieringswet zal de deelstaten meer fiscale autonomie geven. En de noodzakelijke sanering van de begroting betekent dat we wel móéten nadenken over oplossingen. Meer dan ooit kan er een politiek draagvlak komen om de fiscale aftrekken onder de loep te houden.”
Een analyse die professor Haelterman deelt: “De uitbreiding van de fiscale bevoegdheden van de deelstaten is een uitgelezen kans om het belastingstelsel te vereenvoudigen. Er moet een grote schoonmaak komen, anders slibt het hele systeem dicht.”
Voedsel voor een vastgoedzeepbel
“Schrap alle kleine aftrekposten en je realiseert al een mooie besparing”, zegt ook Geert Janssens, hoofdeconoom van VKW-denktank Metena. Hij haalde nog een ander cijfer uit de officiële documenten. “In de personenbelasting alleen al loopt de fiscus jaarlijks meer dan 23 miljard euro mis door de talrijke uitzonderingen in de personenbelasting. Het gaat dan zowel over algemene als over uitzonderlijke verminderingen (zie tabel Aftrekposten in de personenbelasting). Afgezien van de belastingvrije sommen, de sociale verminderingen en de beroepskosten is hun maatschappelijke waarde beperkt.”
Hij pleit vooral voor een sanering in de hypothecaire aftrek. “De kostprijs van aan de woning gerelateerde aftrekken is bijna 2 miljard euro, terwijl die maatregelen enkel prijsverhogend werken. Wie een huis koopt, houdt bij het bepalen van zijn terugbetalingscapaciteit immers rekening met het fiscale voordeel. De verkoper weet dat, en drijft zijn prijs dus op. En ook de bank weet dat, en geeft een groter krediet dan eigenlijk nodig is. De subsidies voor de woningmarkt houden dus het gevaar van een vastgoedzeepbel in, zoals in de Verenigde Staten of Spanje. De beperking of de afschaffing van de hypothecaire aftrek kan het gevaar voor overwaardering weren.”
Metena staat niet alleen met die analyse. Een recente analyse van KBC komt tot dezelfde conclusie, en volgens het Nederlandse Planbureau kan een bruuske afschaffing van de stimulus de vastgoedprijzen met 15 procent verminderen.
Maar gezien het belang van de vastgoedsector in de economie is een geleidelijke afbouw wellicht meer aangewezen. Het Verenigd Koninkrijk doet dat al sinds 1979. Daarbij zijn de prijzen van de woningen niet noemenswaardig gedaald. In Zweden daarentegen is de aftrek in 1991 met één pennentrek in 1991 verminderd van 90 tot 30 procent, waarna de waarde van het vastgoed fors daalde.
VKW-Metena steunt ook het voorstel van de OESO om de verlaagde btw-tarieven te saneren. Janssens: “Die gunstregimes blijken hun sociaal oogmerk voorbij te schieten. Maar ze vertegenwoordigen wel 2 procent van het bbp, bijna 7,5 miljard euro. Een doordachte halvering levert 3,7 miljard op, zonder maatschappelijke averij.” Ook in het huwelijksquotiënt en de vrijstellingen voor uitkeringtrekkers kan intelligent worden gesnoeid. “Aan de andere kant stellen wij een verhoging van het belastingvrije minimum voor personen met een job voor”, besluit Janssens. “Zo kan de overheid heel eenvoudig de werkloosheidsval via de fiscaliteit wegwerken.”
Korven, of gewoon afschaffen
Een ander idee is de hergroepering van de aftrekmogelijkheden in korven. De Hoge Raad van Financiën (HRF) stelde dat al in 2002 voor, maar sindsdien is daar niks mee gedaan. Volgens professor Haelterman is de overheveling van fiscale bevoegdheden naar de deelstaten de uitgelezen hefboom om er nu wél aan te werken.
Er zouden dan drie korven ontstaan: onroerende goederen en langetermijnsparen; sociale uitgaven en diensten aan personen; en leefmilieu. “Als je per korf een maximaal af te trekken bedrag bepaalt, kan de belastingbetaler zelf kiezen waaraan hij dat geld wil besteden”, legt Haelterman uit. “Zo vermijd je politiek lastige discussies over wie wat en hoeveel mag aftrekken. Bovendien is zo’n plafond administratief en budgettair veel beter te beheersen. Na een tijd kan de overheid de verminderingen of vrijstellingen die amper gebruikt worden, afschaffen. Ten slotte zou ik wettelijk vastleggen dat elke cent die zo in de personenbelasting vrijkomt, naar een vermindering van de fiscale lasten op arbeid gaat. Dát is een structurele aanpak.”
De Brusselse professor economie Jef Vuchelen gaat nog een stap verder. “Schaf gewoon alle aftrekposten en belastingverminderingen af”, pleit hij. “Met de opbrengst kan je het gat in de begroting dichten én de fiscale druk op arbeid gevoelig verlagen.
Louter schrappen in de fiscale aftrekposten volstaat niet, want zo verhoog je de kosten. Dat heeft een negatief effect op de economie. Als je bedrijfswagens minder aantrekkelijk maakt door de aftrek te beperken, stimuleer je de mensen om zelf een auto te kopen. Maar dat zal dan wel een kleiner model zijn. Daarom moet je aan de sanering van de overheidsuitgaven een fundamentele tariefverlaging koppelen. Alleen een vlaktaks kan de pil doen slikken.”
ERIC POMPEN, ILLUSTRATIE JENS CLAESSENS
In de praktijk profiteren vooral de hogere inkomens van de belastingvoordelen.
De uitbreiding van de fiscale bevoegdheden voor de deelstaten is een uitgelezen kans om het belastingstelsel te vereenvoudigen.
