Rusland brengt politiek risico in het hart van Europa

Wereldwijd sluimeren conflicten. Een versterking van regionale samenwerkingsorganisaties als de Europese Unie, Asean, of de Arabische Liga kan helpen ze te bezweren.

1 In welke gebieden zitten de meest acute risico’s?

De oorlog in Oekraïne bewijst dat het Europese continent niet immuun is voor militaire conflicten en pogingen om een buurland te annexeren. “Hoe langer het conflict duurt, hoe meer Europa met een dubbel probleem zal worden geconfronteerd”, zegt Tanguy Struye, hoogleraar internationale betrekkingen en directeur van het Centrum voor de studie van internationale crises en conflicten (UCLouvain). “Enerzijds zal de overheidssteun voor de bevolking wellicht afnemen, door de gevolgen voor de economie. Anderzijds zullen we onze militaire voorraden moeten aanvullen, als we Oekraïne willen blijven helpen.”

Als in de komende maanden boven op de inflatie ook energietekorten ontstaan, zouden in Europa ernstige sociale spanningen kunnen ontstaan. “Ik zeg niet dat er gewapende conflicten zullen komen, maar we kunnen wel een periode van instabiliteit krijgen”, vreest Tanguy Struye. “Er zouden weleens landen van kleur kunnen veranderen op de politieke risicokaart.”

De kaart toont een rode stip in het hart van Europa: een van de entiteiten van Bosnië, de Servische Republiek Bosnië, dreigt zich af te scheiden, en dat zou ernstige gevolgen kunnen hebben in de Balkan. “We mogen de Bosnische en Servische kwesties niet verwaarlozen”, benadrukt Tanguy Struye. “De Serviërs, zowel die in Bosnië als die in Servië, staan zeer dicht bij Rusland. Poetin heeft er belang bij instabiliteit te creëren waar mogelijk. De Europeanen zullen zeer voorzichtig moeten zijn.”

Een andere mogelijke nevenschade van de oorlog in Oekraïne is de hernieuwde spanning tussen Armenië en Azerbeidzjan. Dat conflict duikt al enkele jaren regelmatig op. Nieuw is dat Azerbeidzjan nu een van de alternatieven voor Russisch gas vormt, en dat kan Europa in een zeer moeilijke situatie brengen.

2 In welke gebieden gaat het beter?

Tanguy Struye wijst op twee lichtpuntjes. Ten eerste is in Venezuela, met de steun van de Verenigde Staten, Noorwegen, Frankrijk en het buurland Colombia, de dialoog tussen president Nicolas Maduro en zijn tegenstanders hervat. “Het is geen uitgemaakte zaak, maar ik hoop dat Venezuela minder donkerrood zal kleuren op de kaart”, stelt Struye.

Ten tweede brengen de demonstraties in Iran de religieuze macht aan het wankelen. “Als die beweging uitgroeit tot een revolutie en de vestiging van een democratie in Iran, zou dat de situatie volledig veranderen”, legt hij uit. “Het zou een invloed hebben op alle evenwichten in het Midden-Oosten en zelfs in de Kaukasus. Laten we ook de economische belangen niet vergeten, want het gaat om een van de nieuwe zijderoutes. Iran kan een van de belangrijkste keerpunten van 2023 worden. Als daar een democratie zou ontstaan, zou de impact voor Europa nog groter zijn dan die van de oorlog in Oekraïne, maar dan in positieve zin.”

De economie van Iran is dankzij zijn olie- en gasvoorraden een van de sterkste van de regio. Maar we mogen ons niet laten meeslepen: de Arabische Lente van 2011 heeft ons eraan herinnerd dat een revolutie niet noodzakelijk een verbetering betekent.

3 Wat mogen we de komende jaren verwachten?

Helaas zullen de open conflicten waarschijnlijk voortduren. Zullen de latente conflicten opflakkeren? Behalve misschien in de Balkan ziet Tanguy Struye op de korte termijn geen nieuwe brandhaarden ontstaan. Noord-Korea baart hem niet echt zorgen. “Het land heeft weliswaar kernwapens, maar het is meer bezig met overleven dan met zich uitbreiden. Als het zich niet geprovoceerd voelt door de internationale gemeenschap, zal Noord-Korea niets doen. Het is aan ons om slim te communiceren.”

Ook tussen China en Taiwan is volgens Struye geen direct gevaar voor een militair conflict. “China heeft uiteraard de militaire middelen om Taiwan te vernietigen”, stelt hij. “Maar als het doel een hereniging is, wat heeft het dan voor zin om, bijvoorbeeld, de Taiwanese fabrieken te vernietigen die microprocessoren voor de hele wereld produceren? China is momenteel niet bereid Taiwan te bezetten en te besturen. Ik zeg niet dat het niet zal gebeuren, maar ik zie het veeleer gebeuren in de periode 2030-2035.” En tegen die tijd kan veel de Chinese plannen dwarsbomen.

Op de kortere termijn bedreigen conflicten twee belangrijke gebieden. Enerzijds is er de aanwezigheid van jihadisten in de Sahel, een regio die al te lijden heeft onder de gevolgen van de opwarming van de aarde. Islamistische groepen die zich constant verplaatsten tussen Mali, Burkina Faso en Niger, veroorzaken grote instabiliteit in dat gebied.

Anderzijds komt het conflict tussen Iran en Saudi-Arabië om de hegemonie over de moslimwereld tot uiting in de oorlog in Jemen en indirect in Libanon en Syrië. De politieke situatie in Iran zou tot zeer interessante ontwikkelingen kunnen leiden. Omgekeerd kunnen de verkiezingen van volgend jaar in Turkije de risico’s versterken die aan dat land verbonden zijn.

4 Welke maatregelen zijn nodig om die risico’s te beheersen?

“We evolueren van een monopolistische wereld – de zogenoemde pax americana – naar een bi- of zelfs multipolaire wereld”, zegt Nabil Jijakli, plaatsvervangend CEO van Credendo. “De traditionele bondgenootschappen staan onder druk, waarbij soms veel opportunisme van de hoofdrolspelers komt kijken.” “Dit is een van de lessen van de oorlog in Oekraïne”, voegt Tanguy Struye eraan toe. “We hebben het altijd over de internationale gemeenschap, maar eigenlijk heeft slechts een veertigtal landen Rusland sancties opgelegd. Het verzet tegen Rusland is zeer westers. Landen als India, Turkije of Mexico volgen ons niet.”

In een optimistisch scenario helpt de evolutie naar een multipolaire wereld Europa zich politiek, diplomatiek en zelfs militair te doen gelden. Het idee van een Europese defensie steekt meer dan ooit de kop op. In het pessimistische scenario zal er, zolang de wereld geen nieuw evenwicht heeft gevonden, instabiliteit zijn en komen er mogelijk meer openlijke conflicten tussen twee of meer staten. Zoals gezegd, ligt in Europa het grootste risico in de Balkan.

“In deze context moet Europa de diplomatieke kaart trekken”, meent Tanguy Struye. “Dat betekent onderhandelen, ook met mensen die we niet mogen. In Europa zijn we daar zeer terughoudend in, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Verenigde Staten. Maar we hebben een actievere, dynamische diplomatieke aanpak nodig.”

“We moeten van een naïef en verdeeld Europa evolueren naar een verenigd Europa”, aldus Raphaël Cecchi. “Dat is in het belang van de Europese staten, ook al staan veel van hen onder nationalistische druk. Toegang tot grondstoffen wordt cruciaal, met name voor de energie- en klimaattransitie. Europa moet zich aan die situatie aanpassen.”

Wat voor Europa geldt, geldt ook voor andere delen van de wereld. Nu de Verenigde Naties hun beperkingen hebben getoond, is het misschien tijd voor meer regionale organisaties? “Als we de politieke risico’s willen beperken, zou het een oplossing zijn de regionale samenwerkingsstructuren te versterken, zoals Asean of de Liga van Arabische Staten”, besluit Nabil Jijakli.