Rembrandt versus Caravaggio (Hollandse koppigheid versus zuiders temperament)

Het Rembrandtjaar blijft boeiende tentoonstellingen én fascinerende boeken opleveren. Hoe belangrijk was de Italiaanse ‘peintre maudit’ Caravaggio voor de Hollandse Rembrandt van Rijn?

Als model voor zijn heiligen vroeg hij prostituees en criminelen om te poseren, voor zijn beroemde schilderij De opwekking van Lazarus dwong hij zijn modellen een in ontbinding verkerend lijk te torsen, hij vluchtte halsoverkop uit Rome nadat hij in een duel een man gedood had – de Milanese schilder Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610) was al tijdens zijn leven even befaamd als berucht, even bewierookt als verguisd. Hij was van welgestelde afkomst en genoot vaak de bescherming van voorname edellieden, maar zijn agressieve, eigengereide en avontuurlijke gedrag bracht de geniale kunstenaar telkens weer in de penarie. Voor de evolutie van de schilderkunst kan zijn betekenis niet groot genoeg geschat worden. Hij schilderde pijnlijk realistische figuren (haveloze pelgrims met vuile voeten, een Maagd Maria die niet bepaald sereen kijkt), hij bracht drama en emotie op het doek. Hij gebruikte sterke licht-donkercontrasten (nu gekend als het clair-obscur) om figuren naar voren te laten komen en om de dramatische en emotionele inhoud van het tafereel te versterken.

Niet toevallig werd de Nederlandse schilder Rembrandt van Rijn (1606-1669) al in een boek uit 1782 de “Caravaggio van het volk benoorden de Alpen” genoemd. Het clair-obscur, de nadruk op de echtheid van de personages en de dramatische expressie van de taferelen tonen de onmiskenbare invloed van de Italiaan. De pro- testantse Hollander was echter geen slaafse volger van de roekeloze Italiaan uit de contrareformatie. Rembrandt bracht meer raffinement in de lichtcontrasten, gaf ook de schaduw meer betekenis en zorgde voor nog expressievere figuren.

De tentoonstelling in Amsterdam en het gelijknamige (verrukkelijke) boek Rembrandt-Caravaggio maken de gelijkenissen én verschillen duidelijk. De toelichtingen van een rist Rembrandtexperts onder leiding van conservator Duncan Bull maken van deze visuele confrontatie ook een zelden gezien pleidooi om schilderijen interessant, boeiend en ronduit spannend te leren vinden. De auteurs wijzen op de vormelijke, compositorische trucs en manipulaties. En ze maken de vele, vaak verborgen betekenissen duidelijk. Voeg daar nog het koppige karakter van beide schilders aan toe en u beseft dat dit boek ook vanuit psychologisch, historisch en ideologisch perspectief pittige geheimen blootlegt.

Ondertussen is ook een pocketversie verschenen van Caravaggio – Het genie van Rome. Margreet Hofland laat het turbulente leven van de Italiaanse barokmeester reflecteren in de lotgevallen van een hedendaagse Nederlandse schilder. De roem en wanhoop van de peintre maudit worden op een vindingrijke manier tot leven gebracht.

Duncan Bull e.a., Rembrandt-Caravaggio. Waanders, 208 blz., 39,95 euro. Margreet Hofland, Caravaggio – Het genie van Rome. Rainbow Pockets, 505 blz., 8,90 euro.

Luc De Decker