Religie gaat nooit weg

“Boga njet!” Of: Er is geen God. Dat zei Joeri Gagarin in 1961 toen hij als eerste mens in de geschiedenis terugkwam uit de ruimte: “Ik heb daarboven geen god gezien.” Zijn uitspraak werd nadien vaak gebruikt in de Sovjet-Russische atheïstische propaganda. De kunshistoricus Neil MacGregor vermeldt het verhaal van Gagarin in zijn boek Leven met de goden. Daarin toont hij aan de hand van voorwerpen aan hoe religie een cruciale rol heeft gespeeld in de geschiedenis van de mensheid. Tot de dag van vandaag.

Het Westen is geseculariseerd, stelt de voormalige directeur van het British Museum vast, “maar religie is terug in het hart van het publieke debat.” Telkens als religie dood werd verklaard, kwam ze terug. Als stabiliserende factor in een samenleving of als bron van verdeeldheid en conflict. MacGregor somt de actuele religieuze conflicten in de wereld op: de constante strijd in het Midden-Oosten, de moeilijke integratie van de islam in Europa, de discussie over kruisbeelden in openbare gebouwen in Beieren, de vervolging van minderheidsgroepen in Egypte, Myanmar of Indonesië.

Religies vormen gemeenschappen, stelt MacGregor. De voorbeelden die hij in zijn boek geeft via objecten en afbeeldingen zijn origineel. Zo is er de Löwenmensch of Leeuwmens. Een 30 centimeter hoog beeldje van mammoetivoor, dat half mens, half leeuw is. Het is 40.000 jaar oud en werd gevonden in een grot in Zuid-Duitsland, waar mensen rituelen uitvoerden. Een gewijde plek dus, toen al. In het boek komen ook macabere voorwerpen voor, zoals een Azteken-mes dat gebruikt werd voor mensenoffers. Religie en bijgeloof gaan vaak in elkaar over, zoals blijkt uit een Albanese wiegendoek uit de jaren vijftig om het boze oog af te weren. Het recentste object is een kruis uit 2016 op het altaar van St Paul’s Cathedral in Londen. Het is gemaakt uit wrakstukken van boten waarmee migranten het eiland Lampedusa probeerden te bereiken. Die recente uiting van religiositeit is voor McGregor het bewijs dat het Westen anno 2018 geen atheïstisch eiland in een religieuze wereld is. Volgens hem zal de mens altijd behoefte hebben aan rituelen en semisacrale voorwerpen. Al zullen ze minder dan vroeger verbonden zijn aan een concrete godsdienst.