De Nederlandse publieke opinie heeft het associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne duidelijk afgewezen. Nogal wat commentatoren klasseren de uitslag als verzuurd en populistisch euroscepticisme. Als een volk zijn leiders tegenspreekt, heeft blijkbaar het volk een probleem, en niet de leiders. Tenzij democratie een alibi is voor technocratie, moet toch enige bescheidenheid worden getoond tegenover een zeldzame uiting van directe democratie in een van de kernlanden van de Unie.
De beruchte ‘kloof met de burger’ bereikt in de Europese Unie abyssale proporties. Al van bij haar geboorte is de Europese eenmaking, via een schier eindeloze reeks politieke verdragen, een project van en voor de Europese politieke elite. De Europese Unie die daaruit is gegroeid, is nooit volwaardig democratisch geworden. De Unie is een labyrint van instellingen en procedures, geteisterd door het zogenoemde ‘democratisch deficit’, vervreemd van de modale burgers en hun besognes.
Telkens de Unie even voet zet op de begane grond van de democratie, begint de aarde te schuiven. In de loop der jaren hebben diverse referenda de vervreemding tussen Europa en zijn burgers pijnlijk blootgelegd. De Europese politieke leiders hebben ervoor gekozen die uitslagen glad te negeren. Nadat de beruchte Europese grondwet in 2004 bij referendum was verworpen in Frankrijk en Nederland, werd haar inhoud alsnog ingevoerd via een gewone verdragswijziging, met goedkeuring van de nationale parlementen wier bevolking de tekst eerder had afgewezen. Dit soort cynisme heeft de wind gezaaid die straks, bij het Britse referendum op 23 juni, wel eens de storm kan worden.
Sinds enkele jaren is duidelijk hoe de eurocratie zichzelf in de vernieling heeft gereden. De bankencrisis, de eurocrisis en de vluchtelingencrisis hebben elk op hun manier aangetoond dat zowel de geografische als de politieke ambities van de Unie de grenzen van realiteit en realisme ver hebben overschreden. Het crisismanagement door regeringsleiders heeft daarenboven elke schaamlap van democratie afgeworpen. De regels van eurodiscipline worden in Brussel gedicteerd. Geen nationale verkiezing of Grieks referendum kan er aan tornen. De regels voor vluchtelingen zijn eerst overboord gegooid – Schengen en Dublin, RIP – en daarna vervangen door een ijskoude deal met Turkije.
De Europese Unie is officieel gegrondvest op de waarden van democratie en rechtsstaat. Ze is objectief de ondermijner van beide. Ze combineert peilloos democratisch deficit met wetteloosheid en geopolitiek opportunisme. De nuchtere Hollanders hebben gelijk dat het failliete en corrupte Oekraïne niet klaar is voor een formele associatie. Andere Oost-Europese landen waren dat eerder ook niet, laat staan voor volwaardig lidmaatschap. Zodra ze een voet binnen kregen, zijn ze zich nog minder aan de Europese regels gaan houden, terwijl de eurocratie liet betijen. Gaan we dit scenario echt blijven herhalen tot de boel volledig in elkaar stuikt?
In plaats van te treuren over democratische kritiek op de zoveelste Europese elitaire illusie, zouden onze leiders beter mobiliseren voor een Unie 2.0. Alleen door meer democratie en minder Unie is een project denkbaar dat zowel legitiem als levensvatbaar is. De Unie is momenteel een treinramp in slow motion. Om niet te crashen, moet ze heruitgevonden worden rond een kleinere harde kern van landen. Die kunnen democratische structuren en zuivere regels maken, met een nieuw lidmaatschap. Daarrond kan een tweede ring van minder vergaande maar meer gehandhaafde samenwerking draaien, de herleide versie van de huidige geografische Unie.
Het was lang een dogma dat Europese eenmaking als een fiets moest blijven rijden om niet te vallen. Misschien is dat ook juist. Maar het is wel tijd om in een andere richting te fietsen, met minder fietsers, of we vliegen met z’n allen uit de bocht.
De auteur is directeur van denktank Itinera en doceert aan de UGent.
MARC DE VOS
Alleen door meer democratie en minder Unie is een project denkbaar dat zowel legitiem als levensvatbaar is.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier