“Natuurlijk is gratis een kwestie van herverdeling”

Gratis met de bus. Gratis elektriciteit. Gratis tv kijken. Is Steve Stevaert een wilde weldoener? Trends onderzoekt de ware bedoelingen van de SP.A-voorzitter. En berekent de factuur van Free Stevie.

Antwerpen, zomer 2002. De houtskool gloeit. De biefstuk sist. Steve Stevaert trakteert de Antwerpenaars op een barbecue bij de start van de werken aan de Leien. Het is gezellig, het is gratis en er staat vlees op het menu. Het is meer dan een stunt van Steve, het is een tafereel uit het Utopia van de SP.A-voorzitter.

Niet toevallig trakteert Stevaert op biefstukken en worsten. “Biefstuk en welvaart lijken synoniemen te zijn. Dat is wellicht de reden waarom het socialisme van de twintigste eeuw, dat er vooral op was gericht om de materiële welstand van de werkmensen te verbeteren, schertsend biefstuksocialisme werd genoemd,” schrijft SP.A-voorzitter Steve Stevaert, die ooit voor kok studeerde, in zijn politieke kookboek Koken met Steve.

Niet toevallig is de barbecue gratis. “Gratis eten is een actiemiddel om te protesteren tegen de overvloed van de ene en het gebrek van de andere. En eigenlijk was het mij daar tijdens de barbecue op de Leien om te doen,” schrijft Steve Stevaert in zijn kookboek naast het recept voor gemarineerde rode kool. Stevaert schrapt het biefstuksocialisme dus zeker niet van de kaart, integendeel. De straks herverkozen voorzitter van de SP.A frist het op door er onder meer een gratis sausje over te gieten. Want, zo schrijft Stevaert naast het recept voor courgettepuree: “Al sinds de Middeleeuwen dromen de mensen van een land waar het eten gratis was. In Luilekkerland, of het Land van Kokanje vlogen de gratis gebraden kiekens zomaar in je mond. (…) Luilekkerland stond dus ook symbool voor het land waar er geen onderscheid was tussen rijk en arm, waar de klassenverschillen niet meer bestonden.”

Welkom in het land van Kokanje

Hasselt, 1 juli 1997. Welkom in het land van Kokanje, waar de bussen gratis rondtoeren. Burgemeester Steve Stevaert maakt er die dag het busvervoer van De Lijn op het Hasseltse stadsnet gratis. Elke gratis rit wordt door het stadsbestuur betaald. De kostprijs voor de stad bedraagt ongeveer 1 miljoen euro per jaar. Steve Stevaert doopt zichzelf tot de politieke peetvader van het concept gratis.

Intussen is er meer gratis openbaar vervoer, is er gratis elektriciteit, of kunt u gratis tv kijken (zie de kaderstukken voor een overzicht). De meeste initiatieven realiseerde Stevaert als Vlaams minister van Energie en Mobiliteit. Kan hij vandaag meer als SP.A-voorzitter? “Ik heb het geluk dat ik goeie ministers heb,” beantwoordt Steve Stevaert de vraag niet.

Nu, iedereen weet wel dat er in de economie no such thing as a free lunch bestaat. En dus dat gratis openbaar vervoer niet echt gratis is. Er is altijd een factuur en iemand moet die betalen. Maar het is precies omdat er aan gratis een factuur is vastgeniet, dat Steve Stevaert gratis hoog in het vaandel voert. Het is de SP.A-voorzitter te doen om – en daar maakt hij geen geheim van – een herverdeling van rijk naar arm.

Steve Stevaert: “Tuurlijk is gratis een herverdelingsmechanisme. En ik heb het hier op het partijbureau al gezegd dat die rechtse deugnieten van Trends dat als eersten goed hadden begrepen.”

Voor Stevaert komt het er dus op aan om te beslissen wie hoeveel belastingen betaalt en wat de overheid er ten gunste van wie mee doet. Gratis is voor Stevaert geen begrip uit de economie; neen, het is een politiek concept.

Met gratis openbaar vervoer bijvoorbeeld slaat Stevaert twee vliegen in één klap. Eén: de (gedeeltelijke) verschuiving van de factuur van de treinreiziger naar de algemene begrotingskas en dus naar de belastingbetaler, zorgt voor meer herverdeling. Want hoe hoger uw belastbaar inkomen, hoe meer u betaalt voor gratis openbaar vervoer. Stevaert krijgt de meerverdieners te pakken via de hoge marginale aanslagvoeten in de personenbelastingen. Gratis is dus een ander woord voor een progressiever belastingbeleid.

Twee: gratis dikt het takenpakket van de overheid aan, én lokt de mensen om ook meer gebruik te maken van de dienst. Het gratisbeleid is ook een instrument om het keuzegedrag van de mensen te sturen naar maatschappelijk wenselijk gedrag. Wie doet wat Stevaert zegt, wordt daarvoor beloond. Steve zegt niet: “Laat de auto thuis staan.” Steve zegt wel: “De bus en de trein worden gratis.” Stevaert houdt voor de overheidsdiensten die hij wil promoten van het principe: de niet-verbruiker betaalt.

Maar ook voor Stevaert zijn er grenzen aan gratis. “We moeten goed opletten dat we geen niet-wenselijk gedrag ontwikkelen. Ik ben bijvoorbeeld een tegenstander van gratis geneeskunde. De overheid heeft nu een goede sturende rol in de geneeskunde, maar pure staatsgeneeskunde werkt niet. Want dan laat de medische aanbieder de klant oneindig veel terugkeren en dan wordt de geneeskunde onbetaalbaar. Daarom moeten we bijvoorbeeld ook opletten met gratis juridische bijstand.

“Gratis is een middel om tot een beter beleid te komen. Mensen aanzetten om het openbaar vervoer te gebruiken, is een wenselijke doelstelling. Het vervoer van de 65-plussers laat ik betalen door de gemeenschap omdat ik denk dat de gemeenschap daar beter van wordt. Het is een maatregel tegen de verzuring van de maatschappij. De 65-plussers verplaatsen zich trouwens vooral tijdens de daluren, op een moment dat de bussen anders alleen maar lucht vervoeren.”

Henry Ford is een socialist

Nu al zijn de meeste overheidsdiensten ‘gratis’: ze worden gefinancierd uit de algemene belastingpot, en de burger betaalt er niet voor naargelang hij er gebruik van maakt. Neen, de factuur wordt betaald volgens het inkomen en vermogen. Sociale zekerheid, wegen, onderwijs, justitie… Allemaal ‘gratis’. Dat voelt misschien niet zo aan voor wie veel betastingen betaalt, maar voor wie weinig belastingen betaalt, is deze dienstverlening een zegen. Het is de georganiseerde en rechtvaardige solidariteit tussen (kans)rijk en (kans)arm.

“De sterken vinden het irritant dat er zo veel rekening wordt gehouden met de zwakkeren, omdat dat hun privileges aantast. Ze dwalen. De sterkeren van vandaag kunnen de zwakkeren van morgen zijn. De herverdelingsmaatschap- pij is een duurzame maatschappij,” schrijft Steve Stevaert in zijn intentieverklaring tot voorzitter. En zegt hij: “Een rechtvaardige belasting is in het belang van de rijkere. Herverdeling is een ongelooflijk performant economisch mechanisme. Waar er geen herverdeling is, is de economie gedoemd om het slecht te doen. Je kunt Henry Ford van alles verwijten, maar niet dat hij een socialist was. Nochtans had hij begrepen dat er herverdeling nodig was en dat de mensen die de auto’s maakten er ook best een konden kopen. Indien Ford in Hasselt zou wonen, zou hij een socialist zijn. Met andere woorden, de files zijn de fout van de socialisten. Ik stel voor dat de socialisten ze nu ook oplossen.”

Een aantal overheidsdiensten is echter niet helemaal gratis en de bijdrage in de kosten geschiedt volgens het verbruik en niet volgens het inkomen. De prijs van een treinticket naar Hasselt is afhankelijk van het aantal af te leggen kilometer. De loketbediende vraagt niet hoeveel u verdient.

Stevaert wil dus meer ‘gratis’ overheidsdiensten. Hij wil meer basisdiensten die worden gefinancierd uit de algemene middelen en waarvoor iedereen bijdraagt op basis van inkomen en niet op basis van verbruik. Een gratis treinticket naar Hasselt kost rijk of arm evenveel aan het loket. Maar die treinrit weegt zwaarder op de belastingbrief van de mensen met een groter inkomen. Stevaert durft daarbij ook het speelterrein van de overheid te verlaten en in te breken op de markt, door bijvoorbeeld iedereen een gratis basishoeveelheid elektriciteit te bezorgen.

Stevaert vindt in Agalev soms een bondgenoot. De Vlaamse zorgverzekering, opgericht door voormalig Vlaams minister van Welzijn Mieke Vogels, put grotendeels uit de algemene middelen. Het is veel meer een ‘gratis’ overheidsdienst dan een verzekering waar iedereen premies voor betaalt.

Geen herverdeling in het kwadraat

Nog een stapje verder is het om de burger te laten betalen voor een overheidsdienst in functie van het inkomen. Mieke Vogels verhoogde de tarieven van de kinderdagverblijven voor de hogere inkomens, om ze te verlagen voor de lagere inkomens. De hogere inkomens – waartoe in dit geval de modale tweeverdienersgezinnen horen – zijn dus twee keer solidair: ze betalen hogere bijdrages én doen een progressieve duit in de algemene belastingmiddelen die ook dienen om de kinderdagverblijven te financieren.

Dat kan niet voor Steve Stevaert: “Ik wil geen dubbele herverdeling. Mensen die gaan werken, moeten meer hebben dan mensen die niet gaan werken. De werkbonus – een bonus voor laaggeschoolde werknemers zodat ze meer verdienen dan als werkloze – is mijn idee. Ik ben er daarom ook absoluut tegen dat men een tweede keer via het inkomen gaat. Ik vind dat iedereen recht heeft op goede kinderkribbes en dat iedereen daar dezelfde prijs voor moet betalen, onafhankelijk van het inkomen. Mijn partij vindt dat misschien choquerend, maar de mensen moeten naar draagkracht betalen en daarna is het gedaan.”

“Ik ga nog iets stouters zeggen. Als het gemeentelijk zwembad voor de gehandicapten gratis is, moet het voor iedereen gratis zijn. De gehandicapten moeten wel ook toegang hebben tot het zwembad. Dat is het essentiële van het hele gratisverhaal.”

“Ik ben ook tegen verkeersboetes in functie van het inkomen. Dat is absolute onzin. Je mag geen verkeersovertredingen begaan. Punt aan de lijn. Dat is de enige belasting die ik de Belg oproep massaal te ontwijken.”

De jacht op forfaits

De overheid heft ook een aantal belastingen die specifiek dienen om bepaalde diensten te financieren. De hoogte van die belastingen is niet afhankelijk van het inkomen, maar bedraagt een forfaitaire som voor al wie belastingplichtig is. Stevaert heeft de jacht geopend op deze forfaitaire belastingen. “In Hasselt wil ik geen enkele belasting meer die niet inkomensgebonden is. Hasselt haalt zijn inkomen uit personenbelasting en onroerende voorheffing.”

In Vlaanderen was het kijk- en luistergeld zo’n forfaitaire belasting, onafhankelijk van het inkomen. Stevaert schafte ze af. De huisvuiltaks is een forfaitaire belasting. Vlaams minister van Leefmilieu Ludo Sannen ( Agalev) zal ze afschaffen naar een ideetje van Stevaert. Maar zegt Steve Stevaert: “We moeten wel wat remgeld op de vervuiling plaatsen via de prijs van de huisvuilzak. Maar we mogen daarin niet de totale kostprijs van de vervuiling doorrekenen, want dan krijg je sluikstorters. En die kosten ontzettend veel geld.”

Stevaert vindt ook dat de vaste fiscale lasten op de auto moeten worden afgeschaft: “Het hebben van een auto is niet een probleem, maar we moeten naar een vorm van hogere variabele lasten. Dat is verstandiger. En er zijn nog écht storende belastingen. Iemand die geld heeft en een huis koopt ( nvdr – zonder een lening af te sluiten), moet geen hypotheekkosten betalen. Heb je geen geld, en moet je lenen, dan moet je die belasting wél betalen. Wat een waanzin. Het hebben van geen geld wordt belast in dit land.”

En het is in deze filosofie maar een heel klein stapje verder om de belastingkortingen die in functie van het inkomen kunnen worden afgetrokken af te schaffen, en ze te vervangen door forfaitaire belastingvoordelen. Steve Stevaert: “De woonbonus – een forfaitaire steun voor iedereen die een eigen huis koopt of bouwt in plaats van de huidige aftrekmogelijkheden – is nog niet uitgewerkt, maar staat wel op het programma. Wie in het huidige systeem een grote kast zet, krijgt meer terug van de overheid. Neen, we moeten vooral de lagere inkomens aanporren om te investeren in een eigen huis. Ik wil een nieuwe pijler in het pensioensysteem, een eenvoudige pijler dan: die van het eigen huis. Dat is de beste pijler. Intussen hebben we ook de registratierechten verlaagd, met een gratis schijf op eerste 12.500 euro.”

Koken kost geld

De afschaffing van het kijk- en luistergeld kost de Vlaamse overheid 470 miljoen euro per jaar. Het verdwijnen van de huisvuiltaks zal de gemeenten 125 miljoen euro kosten. Gratis busvervoer kost de belastingbetaler jaarlijks ongeveer 20 miljoen euro. De Vlaamse overheden moeten deze gederfde inkomsten vervangen met algemene progressieve belastingen, of ze moeten gaan bezuinigen. Gratis vreet in dat geval aan de beleidsruimte die er is voor andere noden. Steve koos als eerste waar het geld naartoe moet en de klok kan moeilijk worden teruggedraaid. Wie durft het kijk- en luistergeld weer in te voeren?

En dan is er ook de overname door de overheid, de federale dan, van de NMBS-schuld ter waarde van 7,2 miljard euro. Ook die past perfect in de gratis-herverdeelfilosofie, want de belastingbetaler draait op voor het spoorverkeer.

Steve Stevaert mikt op meer overheidsinkomsten om de eindjes aan elkaar te knopen. “Maar dan niet via hogere belastingtarieven,” verrast de SP.A-voorzitter. “Het is een fout cliché dat rood voor belastingverhoging staat. Als burgemeester van Hasselt heb ik de lasten verlaagd. Ik weet niet of alle liberale burgemeesters dat kunnen zeggen. Belastingverhoging is een dodelijk systeem voor de economie. In Hasselt trekken we via lagere belastingen hogere inkomens aan. Dat is kassa, kassa voor de stadskas. Ik wil daarom een deal maken met de belastingbetaler: die moet nooit meer dan 49 % belastingen betalen. Dat is de hoogste marginale aanslagvoet. Ik ben ervoor dat je nooit meer aan de staat moet geven dan aan jezelf.

“Mijn stelling is dat je de belastingen moet verlagen om de inkomsten op niveau te brengen. Dat systeem werkt, op voorwaarde dat de controle correct is. Ik zou daarom een zeer populaire minister van Financiën worden. Ik zou een akkoord maken met de regering en zorgen voor x procent stijging van de inkomsten. Als er dus een aanzienlijk overheidstekort zou ontstaan, dan is dat de fout van Didier Reynders, omdat we er niet in slagen de middelen te innen waar de overheid recht op heeft. Dat is onze verborgen reserve.”

En valt er aan de uitgavenkant niks te doen? Steve Stevaert: “De Hasselaars verwijten me dat ik elke frank van de overheid in twee bijt. Ik ben een gierige pin wat betreft overheidsuitgaven, omdat elke frank belasting iemand pijn doet. Zo weinig mogelijk belasting heffen, is nieuw in de socialistische traditie, maar een verworvenheid in de partij. Daar kan niet meer over gediscussieerd worden.”

“Ik maak mij geen grote zorgen over de betaalbaarheid van de pensioenen, op voorwaarde dat er een goed werkgelegenheidsbeleid is. We moeten de pensioenleeftijd niet verhogen, we moeten ervoor zorgen dat er meer mensen na de pensioenleeftijd werken. Zij dragen bij aan de sociale zekerheid, maar bouwen geen rechten meer op. Ik maak we wel grote zorgen over de betaalbaarheid van de gezondheidszorg.”

Is het dan wel verstandig om deze sector in het regeerakkoord een groeimarge in de uitgaven van 4,5 % plus inflatie te geven? Steve Stevaert: “Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Rudy Demotte gaat heel veel problemen hebben om die 4,5 % te bereiken.”

Fiscale amnestie

Gratis werkt herverdelend, want dat beleid verschuift welvaart van hogere naar lagere inkomens. Of beter gezegd: gratis verschuift de welvaart van de aan de fiscus hogere aangegeven inkomens naar de lagere aangegeven inkomens. Dat is een nuance die in de Belgische economie, met haar grote zwarte sector, zwaar doorweegt. Gratis beloont wie de fiscus een hak zet.

Vandaar ook dat Stevaert erop hamert om de fiscale fraude zwaar aan te pakken, anders kleeft aan het gratisbeleid wel een heel onethisch kantje. Zoals bekend wil Steve Stevaert zelfs privé-firma’s inschakelen om de fiscale fraude te lijf te gaan, via een of andere variante op het no cure, no pay-systeem.

De strenge aanpak van de fiscale fraude moet ook de fiscale amnestie goedpraten die de SP.A mee organiseert. Steve Stevaert: “Ik ben niet trots op de fiscale regularisatie. Maar we hebben dat afgesproken en we gaan het uitvoeren. Ik vrees alleen dat als we daar nog veel over zeuren, we het kapotmaken. En eigenlijk is het niet goed te keuren, maar er is de Europese spaarrichtlijn en zwart geld kan nu al tegen een boetetarief van 3 % terugkeren via een regeling met de administratie. Maar het zijn niet de gewone mensen die op die manier hun zwart of grijs geld regulariseren hé. Ik heb een boetetarief van minstens 10 % gevraagd en heb liefst 9 % gekregen. ( lacht) Ik heb te laag ingezet. Maar ik ben op mijn hoede. Als de maatregel niet veel opbrengt, zint de hele operatie mij niet. Maar ik wil ook niet dat ik tegen een werkloze moet zeggen dat hij minder kans op werk heeft, omdat wij uit ethische overwegingen de repatriëring van geld uit het buitenland niet toelaten.”

Johan Van Overtveldt – Daan Killemaes

“Het hebben van geen geld wordt belast in dit land. Wat een waanzin.”

“Tuurlijk is gratis een herverdelings-mechanisme. En ik heb het hier op het partijbureau al gezegd dat die rechtse deugnieten van Trends dat als eersten goed hadden begrepen.”

“Ik wil een nieuwe pijler in het pensioensysteem, een eenvoudige pijler dan: die van het eigen huis.”

“Ik vind dat iedereen recht heeft op goede kinderkribbes, en dat iedereen daar dezelfde prijs voor betaalt, onafhankelijk van het inkomen.”