Naar een nieuwe bankencrisis

De geldmarkt droogt op voor de Europese banken terwijl ze hun liquiditeiten zelf liever een nachtje bij de ECB parkeren dan ze uit te lenen aan de collega’s. Stevenen we af op een nieuwe bankencrisis?

Vertrouwen. Daar draait het in de financiële wereld om. En als er geen vertrouwen meer is, dan kan er van alles gebeuren. Tot het ondenkbare toe: banken die de geldkraan dichtdraaien, banken die over de kop gaan. Dat vertrouwen kan het best gegarandeerd worden als de banken robuust en dus voldoende gekapitaliseerd zijn, stipte IMF-topvrouw Christine Lagarde vorig weekend in Jackson Hole aan. Zij pleitte voor een versterking van het kapitaal van de Europese banken, desnoods door het Europese noodfonds EFSF.

Knipperlichten op rood

Lagarde doet haar uitspraken niet toevallig nu. De voorbije weken ging op de financiële markten een aantal rode lichten knipperen, vergelijkbaar met de alarmsignalen uit 2008. Toen was de trigger het faillissement van Lehman Brothers, waardoor de banken elkaar niet meer vertrouwden. Niemand wist waar de risico’s precies zaten en welke collega-bankier opgescheept zat met welke toxische activa. De geld- en de interbankenmarkt gingen dicht en verschillende instellingen (in België onder meer Fortis Bank en Dexia) kwamen in liquiditeits- en financieringsproblemen.

Ook nu kampen banken weer met financieringsproblemen. De Italiaanse banken bijvoorbeeld (zie tabel) moesten de voorbije weken veel meer lenen dan normaal bij de Europese Centrale Bank, wat impliceert dat ze het geld niet vonden op de markt. Er werd ook meer dan gewoonlijk een beroep gedaan op de emergency facility van de ECB (2,25% rente, tegenover 1,5% bij de klassieke wekelijkse herfinanciering). Bovendien parkeerden de banken hun overtollige liquiditeiten liever bij de ECB dan dat ze het geld tegen een hogere opbrengst uitleenden aan collega’s. En de CDS-premies, die een verzekering bieden tegen wanbetaling van financiële instellingen, stegen tot recordhoogtes.

Alsof dat allemaal niet volstond, was er nog een Europese bank die 500 miljoen dollar – geen euro dus – ontleende bij de ECB. Dat was sinds begin dit jaar niet meer gebeurd en kan erop wijzen dat Europese banken moeilijker aan dollarkredieten komen.

Amerikanen trekken zich terug

Daar lijkt een belangrijk pijnpunt te zitten. De meeste Europese banken, en vooral de Franse, zijn sterk afhankelijk van kortetermijnfinanciering, en dat geld wordt voor een groot stuk opgehaald bij Amerikaanse geldmarktfondsen ( money market funds). Die kopen kortetermijneffecten zoals overheidsobligaties en commercial paper, en zijn een belangrijke verstrekker van liquiditeiten aan de financiële sector. De Amerikanen hebben echter grote vragen bij de manier waarop Europa de schuldencrisis aanpakt en bij de grote portefeuilles ‘besmet’ staatspapier op de balansen van de Europese banken. Daarom bouwen ze hun blootstelling af, en zijn ze steeds minder bereid de Europese banken geld toe te schuiven. “Amerikaanse geldfondsen hebben nog weinig zin in papier van Europese banken”, zegt een handelaar. Vooral de Franse banken zijn uit de gratie van de Amerikanen geraakt.

Een Belgische geldmarktspecialist schetst de situatie. “De Europese banken hebben heel wat dollaractiva op hun balans staan die ze ook in dollars moeten financieren. Dat gebeurt klassiek via de uitgifte van commercial paper (niet-gedekte kortetermijnschuldbewijzen, nvdr) door hun Amerikaanse filialen. Maar de Amerikanen zijn zo argwanend dat ze de kredietlijnen hebben teruggeschroefd. Ze maken niet alleen minder geld beschikbaar, ze hanteren ook kortere looptijden. In de praktijk geldt een maximale looptijd van zeven dagen en in sommige gevallen is overnightfinanciering de regel.”

De vraag is of de Europese banken zich in deze context voldoende kunnen financieren. Volgens verschillende bronnen is het antwoord ‘ja’ en daarbij wordt telkens verwezen naar financieringsinstrumenten die de ECB ter beschikking stelt. Er is in de eerste plaats, in samenwerking met de Fed, de Term Auction Facility (TAF) die banken toelaat dollars op te nemen met Europees papier als onderpand. Probleem is dat dit fonds alleen bedoeld is voor noodgevallen en dat banken die er een beroep op doen gestigmatiseerd worden. Dat gebeurde een week geleden, toen een anonieme bank 500 miljoen dollar opnam.

De geldmarktspecialist: “Daar was heel veel heisa over. Onterecht. 500 miljoen dollar is peanuts. Volgens mij was dat gewoon een bank die een test deed. Werkt het systeem? Ben ik er operationeel klaar voor? Als banken aan dollars willen geraken, zijn er andere mogelijkheden: je trekt gewoon euro’s bij de ECB en je zet die op de swapmarkt om in dollars. De swapmarkt is nog altijd zeer liquide.” Traders wijzen er wel op dat dit soort transacties duurder wordt.

Wantrouwen tussen de banken

Ook tussen de banken zelf circuleert het geld stukken moeizamer, wat wijst op een groeiend onderling wantrouwen. Toch is er volgens economen en bankiers geen sprake van een liquiditeitscrisis. “De ECB pompt voldoende geld in het systeem. Dat blijkt uit de gigantische bedragen die ‘s nachts op de deposito facility van de ECB gestort worden. Vorige week overschreed die som bijna elke dag 100 miljard euro. Dat is eigenlijk overtollig geld, en toch wil men blijkbaar het tegenpartijrisico niet lopen”, zegt een Belgische bankier.

Er zijn dus wel voldoende liquiditeiten in de markt, maar het probleem is dat ze niet circuleren. Banken zijn heel terughoudend geworden om geld aan elkaar uit te lenen. Ze zijn weer aan het hamsteren geslagen en dat is geen goed teken. De interbankenrente mag dan niet spectaculair gestegen zijn, de looptijden zijn wel fors ingekort. De bankier is heel duidelijk: “Op meer dan drie maanden is er gewoon geen geld beschikbaar, noch op de kapitaal- noch op de interbankenmarkt.” Een gevolg is dat er steeds grotere sommen op heel korte termijn geherfinancierd moeten worden, en dat vergroot de risico’s.

“De bankiers vertrouwen elkaar niet meer omdat hun boeken vol toxische activa zitten”, stipt Ivan Van de Cloot van de denktank Itinera aan. “Geen subprimes zoals in 2008, maar ‘subprime staatspapier’ deze keer (obligaties van landen uit de europeriferie, nvdr). In 2008 wist de markt niet waar het risico zat. Dankzij de stresstests is deze keer wel duidelijk welke banken het meeste risico lopen. Daarom zou ik niet spreken van een algemeen wantrouwen, maar van een specifiek wantrouwen tegenover bepaalde zombiebanken. ”

De ECB is verdeeld

Ook voor Van de Cloot is het duidelijk: de ECB houdt zowel deze zombiebanken overeind als het hele Europese bankensysteem. “Dat zou geruststellend moeten zijn”, zegt de Itinera-econoom. “Maar de markten twijfelen. Verschillende indicatoren staan op de risiconiveaus van net na het Lehman-faillissement. Dat toont aan dat de markten de ECB niet meer vertrouwen.”

En daar is volgens Van de Cloot reden toe: “Trichet heeft de normen voor het opkopen van Griekse obligaties, ondanks eerdere beloftes, versoepeld, en daardoor zijn geloofwaardigheid te grabbel gegooid. Bovendien zijn er steeds meer signalen die wijzen op een sterke verdeeldheid binnen de ECB. De Bundesbank stelt duidelijk dat ze niet akkoord gaat met het opkopen van Spaans en Italiaans papier door de ECB. Zo’n motie van wantrouwen is ongezien in de geschiedenis van de instelling.”

Moeten we dan vrezen voor een nieuw bankendebacle, voor Europese banken die kampen met een kas- en financieringstekort? Zo’n vaart lijkt het, althans de eerste maanden, niet te lopen. Een studie van Morgan Stanley wijst uit dat de Europese banken in de eerste helft van 2011 al 90 procent van hun financieringsbehoefte op middellange en lange termijn hebben opgehaald. En in principe moet de markt voor langetermijnfinanciering in september weer opengaan. Zo slaagde de Nederlandse groep ING er eind vorige week in 1,75 miljard euro aan covered bonds te verkopen. Het was de eerste obligatie-uitgifte van die omvang sinds het begin van de zomer. Volgens analisten een teken dat er nog altijd investeerders zijn die op lange termijn willen investeren in de Europese banken.

“De markt is open, maar niet voor iedereen. Wel voor de juiste bank, met de juiste prijs en het juiste onderpand”, zegt een handelaar. De Griekse, Portugese en Ierse banken vinden al een tijdje geen gehoor meer op de obligatiemarkt, zij worden de facto liquide gehouden door de ECB. Een aantal analisten is ervan overtuigd dat ook de banken uit Italië, Spanje en Frankrijk de komende maanden moeilijker aan geld geraken. Bert Bruggink, financieel directeur van Rabobank, verklaarde in The Wall Street Journal dat de Nederlandse bank al financieringsaanvragen van Spaanse en andere Zuid-Europese banken heeft afgewezen. “We zijn de voorbije weken nog terughoudender.”

De druk zal toenemen

Kortom, aan liquiditeiten geraken is momenteel niet gemakkelijk voor de banken. Tenzij ze over een AAA-rating beschikken, kwalitatief onderpand kunnen bieden of bereid zijn een hoge prijs te betalen. Vooral de banken met veel overheidsobligaties uit de PIIGS-landen die de marktwaarde van dit papier niet in hun boekhouding verwerken, en de banken met een zwakke balans worden met argusogen bekeken. Als de schuldencrisis (zie kader) niet ingeperkt raakt, krijgen de Europese banken het de komende weken alleen maar moeilijker om hun liquiditeit te verzekeren. “De druk zal toenemen”, bevestigde een centraal bankier op de bijeenkomst in Jackson Hole.

Zolang de ECB haar rol als ‘ lender of last resort‘ blijft spelen, kan het systeem blijven draaien. “Maar een gezonde situatie kun je dat niet noemen”, zegt Van de Cloot. “De ECB-printer blijft maar geld spuwen om het systeem recht te houden. Nogal wat banken blijven in business dankzij de ECB-funding. Ooit moet toch de vraag gesteld worden: blijven we de banken een blanco cheque geven of stellen we ze voor hun verantwoordelijkheid? Dat de ECB banken met een kastekort via liquiditeiten helpt om een tijdelijke noodsituatie te overbruggen, kan ik begrijpen. Maar insolvabele banken kan je niet onbeperkt een hand boven het hoofd houden. In de Verenigde Staten wordt in zo’n geval gekozen voor een begeleide liquidatie door de overheid. Het wordt tijd dat Europa daar werk van maakt.”

PATRICK CLAERHOUT EN DAAN KILLEMAES

“Op meer dan drie maanden is er gewoon geen geld beschikbaar, noch op de kapitaal- noch op de interbankenmarkt”

“Ooit moet toch de vraag gesteld worden: blijven we de banken een blanco cheque geven of stellen we ze voor hun verantwoordelijkheid?” (Ivan Van de Cloot, Itinera)