Mist over het Kremlin

Vorige week maandag ontsloeg Boris Jeltsin de voltallige Russische regering. Zakenman Boris Berezovski speelde daarin ongetwijfeld een grote rol. Of heeft de godfather van het Kremlin gegokt en verloren? En wat met Rusland zelf? Hoe groot is het verlies voor de Russische economie door deze vaudeville? Dat moet de komende weken blijken.

De nieuwe bojaren worden ze in Rusland genoemd. De zeven mannen die naar ze zelf zeggen de helft van de Russische economie controleren. Vladimir Goussinski, Mikhail Friedman, Alexander Smolenski, Vladimir Vinogradov, Vladimir Potanin, Mikhail Khodorkovski en Boris Berezovski. Die laatste werd de vorige week genoemd als mogelijke inspirator van het ontslag van de voltallige Russische regering door Boris Jeltsin.

De naam van de 52-jarige Rus, met ook de Israëlische nationaliteit, dook op nadat het stof van maandag 23 maart was gaan liggen. Boris Jeltsin, net hersteld, maakte op die dag om acht uur ‘s morgens bekend dat hij de voltallige regering- Tsjernomyrdin ontsloeg. In de plaats kwam de 35-jarige eerder onervaren Sergei Kirijenko als ad interim.

Vanwaar deze coup de théâtre? Een plausibele reden leek er op het eerste gezicht niet. Tonen dat hij de macht nog steeds in handen heeft, tanend bevattingsvermogen van een man waarover steeds meer gespeculeerd wordt dat hij 2000 niet zal halen: dat waren de eerste, goedkope verklaringen. Daarna bleek dat Boris Berezovski, de privatisering van het oliebedrijf Rosneft en de presidentsverkiezingen van 2000 van meer belang zijn.

De donderdag voor haar ontslag maakte de Russische regering haar plan van de 75%-privatisering van Rosneft bekend, voor een waarde van 2 miljard dollar. De zesde grootste oliemaatschappij in Rusland én de bezitter van grote reserves in Sakhalin, in de zee van Okhotsk boven Japan. Wie Rosneft controleert heeft ook de controle over de export naar Azië. En zal in de toekomst de Russische olie-industrie beheersen.

Voor Rosneft zijn verschillende kandidaten. Eén: Vladimir Potanin, in tandem met BP. Twee: Gazprom met steun van Shell. Drie: de tandem Berezovski-Khodorkovski, die de hulp zocht van Mobil. Met het regeringsplan van Tsjernomyrdin zou die zijn Gazprom – hij was er van 1989 tot 1992 directeur en zou vandaag de grootste aandeelhouder zijn – een belangrijke voorsprong geven.

Berezovski zou daarom Jeltsin hebben bewerkt. Enerzijds door hem in het oor te fluisteren dat deze regering te weinig doet aan de uitbetalingsachterstand van de lonen aan de ambtenaren, een erg gevoelig thema bij populist Jeltsin. Anderzijds via zijn goede vriendin TatjanaDiatschenko, de dochter en adviseur van Jeltsin. Gevolg: de regering-Tsjernomyrdin werd afgezet.

Een andere interpretatie

bestaat er ook en die zou volgens The Economist momenteel de meest plausibele zijn. Met de achteruitgaande gezondheid van Jeltsin zouden Tsjernomyrdin en Berezovski de handen ineen hebben geslagen en reeds volop zijn begonnen met het plannen van de opvolging. In 2000 zijn er immers presidentsverkiezingen, de opiniepeilingen geven een voorsprong aan voor communist Gennadi Zjoeganov. Andere niet-hervormingsgezinden zoals de Moskouse burgemeester Joeri Loezhkov of Alexander Lebed scoren beter dan de hervormers Boris Nemtsov of Gregori Javlinski.

Dat achter zijn rug de verkiezingen van 2000 al werden voorbereid, zou Jeltsin niet hebben gezind en hij zou meteen de regering hebben ontslagen. Het verklaart ook waarom Anatoli Tsjoebais, de felste rivaal van Berezovski, maandag bij zijn ontslag erg goedgemutst leek. Tsjoebais kreeg zelfs meteen het voorzitterschap van de nationale energiemaatschappij aangeboden. Waar hij nog meer dan voorheen een doorn in het oog van Berezovski kan zijn.

Welke theorie de juiste is, zal moeten blijken. De politieke benoemingen in de volgende dagen zijn zeer betekenisvol. Als de stafchef van het Kremlin Valentin Joemasjev, die dicht bij Berezovski staat, zijn job verliest, is dat een teken dat de tweede theorie klopt. Als daarentegen Tsjoebais zijn benoeming niet krijgt of als er beknibbeld wordt op het open bod op Rosneft (dat op 29 mei wordt toegewezen), dan toont dat aan dat Berezovski toch de controle behoudt.

De komende weken worden ook doorslaggevend voor Ruslands economie. “Hoewel de roebel opvallend stabiel blijft, ondanks een inflatie van 10% en de recente munthervormingen waarbij de waarde van de munt werd gedecimeerd, kan de roebel kwetsbaar worden als zou blijken dat er niet heel snel een definitieve regering aantreedt,” vindt Ronny Claeys van de studiedienst van de Kredietbank. De nieuwe (voorlopige) premier Kirijenko werd door de financiële markten goed onthaald: hij staat bekend als hervormingsgezind. “Vraag is hoeveel speelruimte de communisten hem geven. Zijn voorganger Tsjernomyrdin was meer een tussenfiguur, die parlement en regering kon verzoenen. Nochtans worden doortastende maatregelen verwacht, onder meer ter uitvoering van het IMF-programma. Het al dan niet implementeren van dit IMF-plan zal voor de financiële markten een signaal zijn. Positief is alleszins dat de economische vooruitzichten beter zijn en de overheidsfinanciën gunstiger evolueren.”

De godfather van het Kremlin

De geslaagde Russische zakenlui vallen uiteen in twee categorieën: diegenen die hun macht onder het communisme hebben kunnen omzetten in kapitalistisch geldgewin; en diegenen die van nul begonnen zijn en via de zwarte markt en de maffia zijn groot geworden. Boris Berezovski behoort tot de tweede categorie. Forbes schat zijn fortuin op drie miljard dollar.

Berezovski is als wiskundige lid van de Russische Academie van Wetenschappen. Maar zijn naam en faam maakte hij in de automobieldistributie, met de hulp van de Tsjetsjeense maffia, die hem fysieke protectie bezorgt. Niet voor niets wordt Berezovski de “godfather van het Kremlin” genoemd. In 1989 richtte Berezovski in Togliatti – de thuisstad van Avtovaz, Ruslands grootste autoproducent – Logovaz op. In vier jaar tijd werd dat bedrijf de grootste autodealer van het land. In Rusland worden de grote winsten gemaakt door de dealers, bovendien worden ze vooraf betaald door de klant en betalen ze de producent maanden te laat. Met een stevige inflatie, een ware goudmijn. Forbes citeerde in een artikel in 1996 een Amerikaanse zakenman die onderdelen levert aan Avtovaz: “Die kerels zijn criminelen op een ongelooflijke schaal. Het is alsof Lucky Luciano voorzitter van de raad van bestuur van Chrysler zou zijn.”

In 1993 verkocht Berezovski voor 50 miljoen dollar obligaties aan Russische investeerders, die terugbetaald zouden worden met nieuwe auto’s. Het geld zou gebruikt worden voor een nieuwe assemblagelijn bij Avtovaz. Pas in 1996 werd een klein beetje geïnvesteerd in een lijn in Finland. Intussen kocht Berezovski voor 300 miljoen dollar vastgoed in Moskou en Sint-Petersburg, kocht hij een van de meest gerespecteerde kranten in Rusland, een populair magazine en een nieuw TV-station TV6. En 80% van Sibneft, een van de grootste oliebedrijven.

Toen de Russische overheid

49% aanbood in Kanaal 1 (omgedoopt tot ORT) nam Berezovski met 16% het voortouw ten opzichte van de reeks zakenmensen die de 49% opnam. Begin 1995 kwam Vladislav Listiev aan het hoofd van ORT. Listiev was de populairste talkshowpresentator in Rusland. Op 20 februari 1995 doorbrak hij het monopolie van de tv-advertentieverkoop van Sergei Lisovsky. Lisovsky vroeg 100 miljoen dollar schadevergoeding. Listiev – die een Europese firma had gevonden om de advertentiefranchise over te nemen – vroeg aan Berezovski het geld te overhandigen. Berezovski nam het geld aan en hield vervolgens Lisovsky aan het lijntje. Twee weken later werd Listiev doodgeschoten, Berezovski herstelde daarna het monopolie van Lisovsky. Berezovski werd in deze moordzaak de eerste verdachte genoemd, maar het onderzoek heeft nog steeds niets opgeleverd.

In 1994 ontsnapte Berezovski zelf ternauwernood aan een aanslag. Een telegeleide bom blies zijn Mercedes 600 op, maar hij kwam er vanaf met alleen brandwonden.

In 1996 organiseerde de Russische groep van zeven tycoons de presidentiële verkiezingscampagne van Jeltsin. Het zag er immers naar uit dat de communist Zjoeganov zou winnen, wat een ramp zou zijn voor de “zaakjes” van de zeven. Alle middelen werden ingezet. Naar verluidt kostte Jeltsins campagne 4,9 miljard frank, officieel mocht ze echter 100 miljoen kosten. Jeltsin werd herverkozen en Berezovski beloond met de aanstelling tot de nummer twee van de Veiligheidsraad, met als opdracht de vrede in Tsjetsjenië te herstellen. Een jaar later, wanneer hij de Veiligheidsraad verlaat, heeft hij en passant zijn belangen in de Tsjetsjeense reconstructie en olie-industrie veiliggesteld.

Op 15 september 1997 komt het tot een bijeenkomst van de zeven bij Jeltsin. Vladimir Potanin wordt beschuldigd van “verraad”. Hij heeft de hand gelegd op 24% van het telecommunicatiebedrijf Sviazinvest, terwijl het pakket eigenlijk was toegewezen aan Goussinski en Berezovski. Aan de vooravond van de toewijzing meldde minister van Economie Anatoli Tsjoebais in Cannes aan Potanin, Berezovski en Goussinski dat de spelregels waren veranderd: de meest biedende zou het pakket krijgen. Potanin bood, met de hulp van George Soros en Deutsche Morgan Grenfell, 1,8 miljard dollar. Jeltsin hield zich op de vlakte en bepleitte een staakt-het-vuren.

De volgende sessie heeft plaats in Davos, in januari 1998. Onderwerp: de Rosneft-deal. Maar opnieuw ziet het ernaar uit dat het een open strijd wordt en dat de meest biedende het zal halen. Het systeem van de verdeling onder vrienden tegen zachte prijzen sterft een stille dood. Tenzij Boris Berezovski in de komende weken toch nog het laken naar zich toe kan trekken.

GUIDO MUELENAER ERIK BRUYLAND