Meteen voor het vuurpeloton

Bestaan er voldoende boeken over de wandaden en waanzin van nazi-Duitsland? Nee, drie nieuwe vertalingen geven een even nuchter als onthutsend portret van een ontwrichte maatschappij, danteske gruwel én de verantwoordelijken.

De Sovjetrussische despoot Josif Stalin zorgde ervoor dat de gearresteerde nazi-kopstukken na de Tweede Wereldoorlog een proces kregen en niet meteen geëxecuteerd werden. Vooral de Britse premier Winston Churchill drong aan op een onmiddellijke terechtstelling en vond daarin aanvankelijk steun van de Amerikaanse president Franklin Roosevelt, al veranderde die kort voor zijn dood van mening. Ook zijn opvolger Harry Truman ging in tegen Churchills voortvarendheid. Executies van nazi’s konden volgens Stalin niet zonder een proces. “De wereld zou anders zeggen dat we bang waren om ze te berechten.” Een opvallend standpunt van een dictator die verantwoordelijk geacht wordt voor de liquidatie van een ontzagwekkend aantal politieke tegenstanders en de dood van miljoenen onschuldige burgers die om een of andere reden niet pasten in zijn plannen. Ondertussen pleitte een alom geacht en humaan democraat als de Britse Labour-voorzitter Clement Attlee om een groep belangrijke Duitse zakenlieden zonder meer te executeren “als voorbeeld voor anderen”. En ook de Anglicaanse aartsbisschop van York gaf zijn zegen aan Churchills plan om oorlogsmisdadigers prompt voor het vuurpeloton te plaatsen.

We citeren heus niet uit een apocrief geschiedeniswerk of een zeldzame Stalin-hagiografie, maar uit de betrouwbare turf De verhoren van de Londense hoogleraar Contemporaine Geschiedenis Richard Overy. De vermaarde historicus voegt er volledigheidshalve aan toe dat Stalin wel degelijk aanstuurde op executie, maar dan na een showproces, waarin schuld en boete al vooraf vastlagen. Ironisch genoeg ontsnapten tal van nazi-bonzen door zijn aandringen juist wel aan de galg. Stalin kreeg immers gelijk van zijn westerse geallieerden, nadat de Amerikanen ook inzagen niet te kunnen instemmen met een lynchpartij, waardoor de nazi’s zowaar nog konden uitgroeien tot martelaren. Maar de Amerikanen eisten dan wel een stevig proces.

Auschwitz. Midden november 1945 begon een internationaal militair tribunaal in Neurenberg aan de processen tegen de gevangen nazi-leiders en oorlogsmisdadigers. Over die marathonprocessen is al zowat een bibliotheek vol gepend. Overy focust evenwel op een tot dusver onderbelicht gebleven periode: de verhoren die aan het proces voorafgingen. Dat levert ellenlange, soms saaie maar bijwijlen ook bijzonder boeiende of ronduit schokkende verslagen op. Vooraf analyseert Overy de verhoren en hun context in een prijzenswaardige inleiding, die zelf al nagenoeg 250 bladzijden beslaat.

Overy houdt de verslagen leesbaar door de getuigenissen niet alleen te selecteren, maar ook thematisch samen te brengen. Sommige hoofdstukken spitsen zich toe op beruchte heerschappen als Hermann Göring en Albert Speer, andere houden het op onderwerpen als meningen over de Führer en volkerenmoord. In dat laatste hoofdstuk komt onder meer Auschwitz-commandant Rudolf Höss aan het woord – een document dat niet eens een glimp van humaniteit vertoont. Commentarieert Overy: “Vaak is al gewezen op de afwezigheid van enig berouw of enige spijt. Höss zag zichzelf als niets meer dan een functionaris wiens taak toevallig de massale liquidatie van een heel volk was.” Höss bevestigde ook dat de genocide van joden al vrij vroeg begonnen was. Himmler droeg hem al in juni 1941 op om gaskamers te bouwen. Höss vertelde ook de ondraaglijke details van de dagelijkse gang van zaken in Auschwitz: “Hij deed dat op dezelfde vlakke, kleurloze manier als waarop hij het aantal slachtoffers van het kamp had uiteengezet.”

Nazi-vrouwen. Overy besteedt ook een hoofdstuk aan de vrouwen van Hitler. Voor uitvoeriger (onthutsende) portretten kunnen we terecht bij Walkuren van het Derde Rijk, waarin de Oostenrijkse historica Anna Maria Sigmund niet alleen het leven van Hitlers vriendin Eva Braun beschrijft, maar ook dat van de vrouwen van nazi-leiders als Bormann en Göring. Nog het meest tragisch is het verhaal van de in Brussel en Vilvoorde opgegroeide Magda Behrend, de latere mevrouw Goebbels. Zij doodde eerst haar zes kinderen voor ze samen met haar man zelfmoord pleegde op 1 mei 1945.

Was die massawaanzin toe te schrijven aan een ideologie of een Führer? In de nieuwe vertaling van Kanttekeningen bij Hitler van de Duitse journalist-jurist Sebastian Haffner (1907-1999) leren we dat Hitler een onwaarschijnlijk grote rol heeft gespeeld. Van een ideologie was volgens Haffner niet eens sprake, omdat Hitler zijn zogeheten visie gewoon bijeengrabbelde. Haffners studie van Hitler is bondig, nuchter en vlijmscherp.

Luc De Decker [{ssquf}]

Richard Overy, De verhoren. Bezige Bij, 702 blz., 37,50 euro. Anna Maria Sigmund, Walkuren van het Derde Rijk. Aspekt, 288 blz., 24,98 euro. Sebastian Haffner, Kanttekeningen bij Hitler. Roularta Books / Radio 1, 240 blz., 22,50 euro.

“Auschwitz-commandant Rudolf Höss zag zichzelf als niets meer dan een functionaris wiens taak toevallig de massale liquidatie van een heel volk was.”