Marx, de mens

IN DE LENTE VAN 1979 – Margaret Thatcher was net verkozen – bezocht ik op Highgate Cemetery in Londen het graf van Karl Marx. Niet om te protesteren tegen de democratie die net een nieuwe premier had aangesteld, maar gewoon omdat ik in de buurt woonde en dat graf weleens wilde zien. De begraafplaats was gemakkelijk te vinden, het graf niet. Nergens een pijl, nergens een plannetje. Na een moeizame speurtocht vond ons gezin het graf.

Terwijl de kinderen tikkertje speelden, moesten mijn vrouw en ik even bekomen van de schok. In 1979 noemde ongeveer de helft van de wereld zich marxistisch, maar we waren er helemaal alleen. Overal was onkruid, er was geen enkele krans, er waren geen emotionele boodschappen, geen wenende of halfhysterische volgelingen. Massahysterie in Engeland werd opgespaard voor een problematische prinses (Lady Di), voetbalhelden, popzangers en in 2011 voor Steve Jobs. Maar de intellectuele vader van het communisme werd niet herdacht, geëerd of aanbeden. Dat is in die kringen nog altijd gereserveerd voor communistische dictators, massamoordenaars, hypocrieten en profiteurs.

IN DE LENTE VAN 2017 bezocht ik het graf voor de tweede keer. Opnieuw woonde ik op enkele kilometers afstand. De Britten hadden de brexit nog niet verteerd en hadden opnieuw een vrouwelijke premier. Je moest betalen om een van de meest merkwaardige kerkhoven ter wereld te bezoeken. Want niet alleen Marx ligt op Highgate Cemetery begraven, je leert er een merkwaardig stukje Britse economische, culturele en lokale geschiedenis kennen. Er hangt een speelse sfeer op het kerkhof, schrijvers krijgen bij voorbeeld pennen op hun graf. Je krijgt een plattegrond en je vindt het heel verzorgde graf van Karl Marx meteen. Nog altijd staan er geen lange rijen aan het graf van een van de invloedrijkste filosofen van de moderne tijd. Maar de plaats is nu wel goed onderhouden. De cynicus in mij denkt dan: komt dat doordat het kerkhof nu marktgericht is?

IK DACHT AAN DAT GRAF tijdens de voorstelling van het toneelstuk Marx, met de schitterende Johan Heldenbergh als enige acteur. Marx, zo stelt het stuk, is als mens niet aansprakelijk voor de desastreuze gevolgen van het communisme. Bij mij bleef de vraag hangen: was het marxisme als filosofie met zijn diepe hunker naar meer rechtvaardigheid, naar de hegeliaanse ontvoogding van de mens, gedoemd om in het omgekeerde te ontaarden? Had Marx beter moeten weten?

Het marxisme is een filosofie van het handelen. De dictatuur van het proletariaat is geen vrijblijvende filosofische beschouwing, ze is geen equivalent van het Ding an sich of “het op zichzelf geworpen subject als drager van zin”. De handelende mens, de homo faber, de werker, staat centraal, niet de vrijblijvende denker.

HAD MARX KUNNEN VOORZIEN dat zijn systeem in de praktijk zou ontsporen? Had hij op de inzichten van een Max Weber kunnen anticiperen? Corruptie kun je zien als het gebruiken van de vruchten van een sociaal systeem voor strikt particuliere voordelen en machtsuitbreiding. Corrupte systemen kunnen niet bloeien. De grote paradox van het kapitalisme is dat een systeem dat inherent gericht is op eigenbelang, zichzelf telkens opnieuw corrigeert, maar dat het communisme bijna geen zelfcorrigerende mechanismen heeft. China lijkt de uitzondering op dit moment, omdat de feedback van de basis daar wel vrij onvertekend de top bereikt. Communisme lijkt collectieve leerprocessen te onderdrukken, door de onmogelijkheid te experimenteren, door de veel te zwakke feedbackprocessen en door op die manier alle deuren wagenwijd open te stellen voor hebzucht en misbruik van macht.

Ondertussen ervaren wij dat het kapitalisme harde klappen krijgt door het omgekeerde: te veel feedbackstromen, fake news, onmacht en dwaze sociale controle op zogenaamd politiek correcte details. Het grote verschil lijkt mij te zijn dat het kapitalisme misschien ook deze crisis overstijgt, het communisme moet dat nog altijd voor het eerst bewijzen.