De populaire pers laat weleens doorschemeren dat veel managers psychopaten zijn. Psychopathie zou helpen om hogerop te raken omdat je niet meevoelt met je slachtoffers. Managers krijgen dan een leuke titel als ‘snakes in suits‘, vrij vertaald als ‘amokmakers in maatpak’.
De auteur Manfred Kets de Vries heeft zijn succes opgebouwd met talrijke beschrijvingen van ‘gestoorde’ leiders, onder wie ‘de psychopaat’. En hij wordt zelden tegengesproken. Je moet nochtans opletten met voorbeelden. Je leest in de pers geregeld over ‘engelen des doods’: dokters en verpleegkundigen die tientallen patiënten een vroegtijdig levenseinde bezorgen. Maar niemand beweert dat die beroepsgroep gekenmerkt wordt door moorddadig gedrag.
Hoe gevaarlijk beschuldigingen van psychopathie zijn, blijkt uit een veel geciteerd Brits onderzoek uit 2005. De onderzoekers vergeleken antwoorden op een psychiatrische vragenlijst van 39 CEO’s met de antwoorden van psychiatrisch gestoorde patiënten. Daaruit bleek dat op sommige schalen de managers nog zieker waren dan de psychopaten. De schaal waar de managers het meest bekaaid afkwamen was ‘histrionie’ (komedianterigheid). Die trek komt voor bij mensen met een ziekelijke neiging om in de belangstelling te willen staan. ‘Beter kunnen liegen dan een ander’ is kenmerkend voor die eigenschap. Uit een boeiende studie van Amerikaanse presidenten van 2004 is gebleken dat drie factoren bijdragen tot hun succes: een open geest, gedrevenheid en vooral: soepel omgaan met de waarheid. De huidige president scoort alleszins spectaculair hoog op twee van de drie eigenschappen.
Histrionici denken sneller dat een relatie speciaal of intiem is. Bij echte psychopaten heeft dat vaak een seksuele bijklank, bij managers is dat meestal een deel van het opbouwen van beïnvloedingsrelaties. Managers moeten in hun leiderschapsrol structureel de aandacht naar zich toe zuigen. Echte psychopaten moeten goed kunnen verleiden en zich goed kunnen verkopen om slachtoffers te vinden die ze kunnen uitbuiten of misbruiken, managers hebben die kwaliteiten nodig omdat de essentie van leiderschap is: visie hebben en visie geven.
Psychopathie kom je in het dagelijkse leven in thrillers of in de rechtszaal tegen: seriemoordenaars, sadistische verkrachters of beroepsoplichters. Maar heel vaak zal men de echte psychopaten associëren met een soort natuurlijke charme waarmee ze anderen manipuleren. De kans is groot dat ze naast je wonen, ze lid zijn van je club of… je baas zijn.
Dictatoriaal gedrag
Af en toe tracht men de karaktertrek te kwantificeren. 1 procent van de bevolking zou een psychopaat zijn en, naar gelang de studie, stijgt dat cijfer bij managers tot 4 à 21 procent. Die cijfers lopen erg uiteen, wat er vooral op wijst dat men het waarschijnlijk over verschillende zaken heeft. Als ik bijvoorbeeld de studie met de 39 CEO’s samenvat, zou ik van topmanagers onderstaand beeld schetsen.
In vergelijking met echte psychopaten kunnen CEO’s nog beter komedie spelen, zijn ze nog wat egocentrischer en manipulatiever, met nog meer oppervlakkige charme. Ze staan nóg liever in de belangstelling. Net als psychopaten zijn ze hoogdravend, missen ze al te vaak empathie en hebben ze enige neiging tot dictatoriaal gedrag. Maar in vergelijking met psychopaten zijn ze veel minder agressief, voelen ze zich wel verantwoordelijk en hebben ze geregeld spijt. Ze zijn niet antisociaal, zijn affectief stabiel, niet paranoïde en handelen niet vijandig uitdagend. Ze lijden niet aan hallucinaties, ernstige contactstoornissen of achtervolgingswanen. In dat plaatje zullen vele managers zichzelf (of hun baas) minstens gedeeltelijk herkennen, tenzij we er natuurlijk vanuit gaan dat managers heiliger, sympathieker en braver zijn dan de gemiddelde bevolking.
Een stap verder is beweren dat managers-psychopaten het beter doen dan hun meer sociaalgerichte collega’s. Dat is niet vanzelfsprekend. In ieder geval suggereert onderzoek van Leanne ten Brinke dat fondsbeheerders met psychopathische trekjes slechter presteren. Waarschijnlijk omdat ze net iets te veel met zichzelf bezig zijn en te weinig met hun fondsen.
Andere observaties tonen aan dat managers met psychopathische trekjes vooral chaos veroorzaken, zorgen voor hoog verloop en minder omzet. Maar ook hier moeten we opletten. Je bent als onderzoeker zelf al bij voorbaat wat verdacht als je zou vinden dat psychopaten, wegens hun hoge effectiviteit, het gewoonweg verdienen de top te bereiken. Het lijkt er dan wel op dat je met die misdadigers sympathiseert.
Snelweg naar succes
De psychopathie-expert Kevin Dutton stelt dat de eigenschappen van psychopaten ten goede of ten kwade kunnen worden aangewend. Zijn meest sprekende voorbeeld is de hersenchirurg, die op het moment van de waarheid zeker niet mag meevoelen met de patiënt. Dutton stelt vast dat goede of slechte psychopaten een snelweg naar succes aanleggen (zie kader). Goede psychopaten doen dat voor maatschappelijk positieve dingen – het vaderland bevrijden, een verdachte juridisch verdedigen, de confrontatie aangaan met een bevooroordeeld publiek. Slechte psychopaten doen dat voor het eigen voordeel en genot.
Er zijn wel degelijk psychopaten onder de managers. Net als onder notarissen, postbodes en filmregisseurs. Maar Dutton stelt wel dat twee beroepsgroepen het hoogste aantal psychopaten in hun rangen tellen: CEO’s en topadvocaten. Omdat psychopaten graag anderen controleren is het overigens te verwachten dat ze frequenter voorkomen bij managers dan bij kassières. Maar denk even aan het volgende. Hoe veel empathie heb je met je kinderen? Wat gebeurt er als je zelf onder druk staat? Juist, je empathie neemt spectaculair af. Psychopathie wordt, zoals elk gedrag, ook uitgelokt door de situatie. Zet managers onder druk en hun gedrag verschuift naar psychopathie. Zelden bereiken ze de ziekelijke pool van dit asociale gedrag, maar als je cultuur er eentje is van ‘resultaten boven alles’ of ‘work hard, play hard‘, dan moet je niet verbaasd zijn dat je bedrijf psychopaten aantrekt en dat de grensgevallen stappen te ver gaan. Hun gedrag kan dan door Hollywood verfilmd worden onder het motto: wie zelf boter op zijn hoofd heeft, kan het best filmen hoe die smelt in de zon.
Marc Buelens is professor-emeritus aan de Vlerick Business School. In deze reeks laat hij zijn licht schijnen over management(on)waarheden.
Marc Buelens, illustratie Korneel Detailleur
Twee beroepsgroepen tellen het hoogste aantal psychopaten in hun rangen: CEO’s en topadvocaten.
Fondsbeheerders met psychopathische trekjes presteren slechter. Waarschijnlijk omdat ze net iets te veel met zichzelf bezig zijn en te weinig met hun fondsen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier