Zwitserland stemt tegen een radicaal ander monetair beleid

De Zwitsers hebben zondag tegen het Vollgeld-plan gestemd. De inzet van het referendum was revolutionair: een verbod voor de banken om via leningen geld te scheppen. Tegenover elke geleende Zwitserse frank, moet ook een echte frank staan, vinden de initiatiefnemers. De financiële wereld huivert bij dat idee.

Niet zo lang geleden, op een zonnige vrijdagochtend toen veel Zwitsers een weekenduitstap in de bergen aan het plannen waren, spoten zeven actievoerders een slogan op een omheining in de buurt van het hoofdkantoor van de Zwitserse centrale bank in Bern. “Vergeet niet waarom wij jullie opgericht hebben”, stond er in grote rode letters te lezen. Die actie, een zeldzame uiting van opstandigheid in het Alpenland, viel samen met de jaarlijkse aandeelhoudersvergadering van de Zwitserse nationale bank (SNB). Het was de meest recente protestactie van een groep Zwitserse economen en campagnevoerders in de aanloop naar het referendum van 10 juni over radicale hervormingen die een modernere economie mogelijk moeten maken.

De campagnevoerders vroegen een verbod voor banken op het ‘creëren’ van elektronisch geld via kredieten aan bedrijven en consumenten. Ze willen vermijden dat de bankiers het spaargeld van de Zwitserse kiezers nog eens in gevaar brengen met roekeloze leningen die het financiële systeem onderuit kunnen halen. Een krediet is in feite niks meer dan een afspraak tussen de bank en de ontlener, er staat geen ‘echt’ geld tegenover.

Noodzakelijk debat

De actievoerders vinden dat de SNB zich opnieuw moet kwijten van wat volgens hen haar grondwettelijke taak is – zoals die omschreven werd na het referendum van 1981 – als de enige producent van de Zwitserse frank. “De wens van het volk is vergeten”, staat in de brochures van de campagne. “Experts zijn ervan overtuigd dat het financiële systeem opnieuw zal instorten, ze weten alleen nog niet wanneer”, zegt Rafael Wüthrich, een van de actievoerders in Bern. “Als dat gebeurt, moeten we ervoor zorgen dat ons geld veilig is.”

De voorstellen halen hun inspiratie bij een uiteenlopend gamma van politieke stromingen, van vrijheidsgezind rechts, dat lang gediscussieerd heeft over het aanmaken van geld, tot linksgezinde critici van de almachtige banken. “Het Vollgeld Initiative sluit aan bij het debat onder economen dat na de crisis weer losgebarsten is”, zegt Nadia Gharbi, econoom bij Pictet in Genève. Thomas Jordan, voorzitter van de Zwitserse nationale bank, waarschuwt ervoor dat Vollgeld een “gevaarlijk experiment” kan zijn dat een goedwerkend banksysteem kan vernietigen en ook de economie schade kan toebrengen.

75 procent van de Zwitsers mag dan wel tegen het plan hebben gestemd vorige zondag, toch moeten de critici toegeven dat de betogers ergens gelijk hebben. Ze sturen daarom aan op een noodzakelijk debat over de manier waarop financiële systemen functioneren. “Het idee dat we het geldwezen moeten hervormen is al lang ingeburgerd. Het is niet absurd te denken dat we een veel beter systeem kunnen hebben”, zegt Hans Gersbach, professor economie bij ETH Zürich, een federaal instituut voor technologie. “Maar Vollgeld is de meest radicale optie waarvoor je kunt kiezen.”

Cryptovaluta

Het basisprincipe van Vollgeld is de afschaffing van ‘fractioneel bankieren’, de grondslag van alle financiële systemen over de hele wereld. Het houdt in dat slechts een deel van het geld dat banken voor hun klanten beheren, gedekt wordt door ‘echt’ geld, uitgegeven door de centrale banken. Wanneer banken kredieten toestaan aan bedrijven of particulieren, brengen ze vaak nieuw – en louter fictief – geld in de economie.

Het Vollgeld Initiative wil dat de centrale bank toezicht houdt op de hoeveelheid geld die in de economie geïntroduceerd wordt, in plaats van de zakenbanken die hun winst willen vergroten. Op die manier kunnen volgens de aanhangers conjunctuurschommelingen vermeden worden. De SNB zou ook de bevoegdheid krijgen geld van de centrale bank toe te wijzen aan de overheid – of zelfs rechtstreeks aan de gemeenschap – hoewel dat de angst voor een inflatoir monetair beleid kan opdrijven.

De Zwitserse campagne is nog relevanter geworden door de opkomst van cryptovaluta zoals bitcoin. De aanhangers hebben al vaak dezelfde thema’s aangekaart. Net zoals biljetten en munten zouden cryptovaluta ook ondersteund kunnen worden door de centrale bank. Over de hele wereld bespreken centrale banken of ze ooit elektronische versies van hun nationale munt zullen uitgeven. “De oorsprong van het Vollgeld Initiative heeft niks te maken met e-geld of cryptovaluta die uitgegeven worden door de centrale bank”, zegt Jordan. “Maar het omvat ook de fundamentele vraag over de publieke toegang tot het geld van de centrale bank en de gevolgen voor het financiële systeem.”

Zwitserland heeft een buitenmaatse financiële sector. Ook al is het een klein land, het is het grootste centrum ter wereld voor het beheer van grensoverschrijdende rijkdom. Dat het een proefterrein is geworden voor zo’n extreem voorstel, is het gevolg van een systeem waardoor slechts 100.000 handtekeningen vereist zijn om een referendum door te drijven.

Geen zelfmoordneigingen

Jean-Marc Decressonnière, een bankier in Basel, wist tot voor kort niet dat hij eigenlijk geld maakt. “Het was een verrassing, we waren er ons gewoonweg niet bewust van.” Hij is een van de drie directeurs van de Freie Gemeinschaftsbank in Basel, een financiële instelling zonder winstoogmerk die focust op leningen aan ecologische, gemeenschaps- en onderwijsprojecten en probeert aan te tonen dat ‘ethisch bankieren’ kan werken. “Ik werd opgebeld door een klant en die had het over het Vollgeld-concept. Hij zei dat we geld creëren en vroeg zich af hoe dat kon. Ik zei dat we geen geld maken, dat we enkel optreden als tussenpersoon. Maar toen zijn we beginnen na te denken over onze betrokkenheid bij de geldcreatie.”

Wat een grote rol speelde, zegt Decressonnière, was een onderzoeksrapport dat de Bank of England in 2014 publiceerde. Dat wees erop dat het meeste geld in een moderne economie elektronisch gecreëerd wordt door zakenbanken. In Groot-Brittannië is dat zo’n 97 procent, in Zwitserland 90 procent, volgens de Vollgeld-campagne. Decressonnière vindt nu dat de aanmaak van geld gecontroleerd moet worden door een staatsinstelling, niet door bankiers die naar hun bonus lonken. “Geld is een openbaar bezit, en er moet ook een macro-economisch perspectief zijn. Een zakenbank heeft een zeer beperkte blik, die wil enkel geld verdienen.”

Decressonnière is een van de weinige Zwitserse bankiers die de Vollgeld-campagne steunen. Niemand heeft een idee van wat het effect ervan voor de Zwitserse banken zou zijn. De grootste privébanken zouden er nauwelijks iets van voelen. Zij beheren vooral de rijkdom van de meest welgestelde mensen ter wereld, ze schrijven geen leningen uit in Zwitserland. UBS en Credit Suisse, de grootste twee banken van het land, zijn ook internationaal actief en zouden ook weinig hinder ondervinden.

Toch zijn de meeste Zwitserse bankiers ervan overtuigd dat de Vollgeld-voorstellen hun binnenlandse bedrijfsmodel kunnen bedreigen, de economische groei verstoren en Zwitserland concurrentieel verzwakken. De critici zeggen dat de voorstellen ook geen nieuwe crisis kunnen afwenden. “Het systeem zal daardoor niet 100 procent veilig worden”, zegt Daniel Kalt, hoofdeconoom bij UBS. “Er zou een kleiner risico zijn op een stormloop op de banken, maar in 2008 was het probleem dat de banken niet meer aan elkaar wilden lenen, en dat kan nog altijd gebeuren.” Sergio Ermotti, algemeen directeur bij UBS, wond er voor het referendum geen doekjes om tegenover een aantal journalisten: “Ik verwacht niet dat de Zwitserse bevolking zelfmoordneigingen heeft en Vollgeld zal goedkeuren.”

Meer macht is niet nodig

De Zwitserse nationale bank heeft het niet gemakkelijk om het debat in goede banen te leiden. Normaal probeert ze elke politieke controverse te mijden. Maar in deze kwestie voelde voorzitter Thomas Jordan zich verplicht tussenbeide te komen. “Als het gaat over ons takenpakket, moet de SNB haar standpunt duidelijk uiteenzetten”, zei hij tegen een aanhanger van Vollgeld tijdens de jaarvergadering van de bank. De voorzitter van de SNB voerde aan dat leningen van banken noodzakelijk zijn om een economie te laten draaien. Vollgeld kan dat systeem laten haperen en er zo voor zorgen dat het ingewikkelder en duurder wordt. Bovendien zou Zwitserland door Vollgeld terugkeren naar een ‘geldhoeveelheidsbeleid’, waarbij de centrale bank de toestroom van geld in een economie onder controle probeert te houden. Dat systeem is de nationale bank achterhaald. Aanhangers van Vollgeld vechten dat aan. Zij zeggen dat de SNB nog altijd de economische activiteit zou kunnen beïnvloeden met de rentevoeten, in plaats van kunstmatige geldhoeveelheden te laten creëren.

Jordan vreest ook dat Vollgeld de centrale bank te veel bevoegdheden zou geven, waardoor vragen kunnen rijzen over de politieke rechtmatigheid, vooral als er iets verkeerd zou lopen. Geld in de economie introduceren zou gemakkelijk zijn in goede tijden; maar dat geld weer terugtrekken wanneer de centrale bank vindt dat een strakker beleid nodig is, zou veel meer ophef veroorzaken. “Onze macht moet beperkt worden tot wat we nodig hebben om onze opdracht te volbrengen. Meer is niet nodig en ook niet verstandig”, vindt Jordan.

Bovendien zegt Jordan dat de voorstanders van Vollgeld geen rekening houden met de hervormingen die sinds 2008 het banksysteem sterker gemaakt hebben. “Er zullen altijd economen zijn die bepaalde ideeën erg interessant vinden. Zij bedenken een specifiek model of een vergezocht scenario waarin Vollgeld beter zou werken dan het bestaande systeem. Maar we moeten rekening houden met de werkelijkheid”, zegt hij. We zijn ervan overtuigd dat het bestaande systeem, dankzij alle verbeteringen van de jongste jaren, te verkiezen is boven het Vollgeld-systeem.”

Niet het einde van het debat

Professor Gersbach van de ETH in Zürich ziet een duidelijk verband tussen digitale munten en de hervormingen van het financiële systeem. “Als een centrale bank een cryptomunt uitgeeft en die wordt heel populair, dan zou dat systeem het geld kunnen vervangen die de banken aanmaken. Dat evolueren we in de richting van een systeem waarin enkel nog geld circuleert dat door de centrale bank uitgegeven wordt. Dat zou een soort van Vollgeld zijn.”

Maar de cryptopioniers zien toch enkele belangrijke verschillen, waaronder de verschuiving naar meer staatsinmenging. “Aan de ene kant zijn de cryptopioniers erg vrijheidsgezind in de ware zin van het woord, maar aan de andere kant heb je ouderwetse economie”, zegt Richard Olsen, oprichter en algemeen directeur van Lykke, een blockchainbedrijf dat in Zug gevestigd is.

Zelfs na hun nederlaag in het referendum willen de aanhangers van Vollgeld hun strijd voortzetten. “Door het Vollgeld Initiative zijn veel mensen kritischer gaan denken over het systeem. Ze zijn niet immuun voor die kritiek”, zegt Decressonnière. Actievoerder Wüthrich in Bern zegt dat de Zwitsers zich altijd traag aangepast hebben. Er was meer dan één referendum nodig voor pensioenhervormingen en het stemrecht voor vrouwen aanvaard werden. Het referendum zal geen einde maken aan het debat, zegt hij, want “het idee dat enkel de centrale bank geld kan produceren, is veel te redelijk en verstandig”.