Westerse sancties zijn een slijtageslag

De minst besproken sancties zijn de krachtigste. Ze hollen de Russische economie uit.

Toen Rusland op 24 februari Oekraïne binnenviel, zetten de Russische luchtvaartmaatschappijen zich schrap. Terecht, binnen enkele dagen hadden westerse landen de Russische vliegtuigen de toegang tot hun luchtruim ontzegd. Ze verboden ook de export van vliegtuigonderdelen en halfgeleiders naar Rusland. Dat is een probleem, aangezien drie kwart van de commerciële vloot van het land uit Amerika, Europa of Canada komt en onderdelen nodig zijn voor reparaties. Intussen beginnen sommige luchtvaartmaatschappijen vliegtuigen die aan de grond staan te kannibaliseren voor onderdelen. Het illustreert de verraderlijke kracht van de westerse sancties.

Maar Fort Rusland staat nog altijd overeind. En terwijl de gasprijzen de pan uit rijzen, nemen de politieke kosten van de sancties toe. Verliest het Westen de economische oorlog? Niet echt. Net als in de luchtvaartsector zal het enige tijd duren eer de schade zichtbaar wordt. Een analyse van drie soorten maatregelen: het bevriezen van tegoeden van oligarchen, financiële sancties en handelsbeperkingen.

De oligarchen

De minst doeltreffende sancties kregen de meeste publiciteit. De oligarchen aanpakken is aantrekkelijk voor regeringen die willen tonen dat ze iets doen. Toch glippen de meeste van hun geviseerde tegoeden door de mazen van het net. Anders Aslund, een voormalig adviseur van de Russische en de Oekraïense regering, schat dat slechts 50 miljard van de 400 miljard dollar aan offshore tegoeden die op papier geblokkeerd zijn, ook echt zijn bevroren. Sommige oligarchen hebben hun offshore schatten verborgen achter wel dertig lagen van lege vennootschappen op de Kaaimaneilanden, Jersey en andere toevluchtsoorden. Anderen hebben hun activa overgedragen aan verwanten of marionetten. De handhaving van de sancties is bovendien overgelaten aan de particuliere beheerders van de genoemde activa, van Zwitserse vermogensbeheerders tot jachthavens, die vaak niet de middelen of de neiging hebben al te stevig in te grijpen. Bovendien hebben de meeste oligarchen weinig politieke invloed. Een voormalige Oekraïense energiebons meent dat Vladimir Poetin, de Russische president, de oligarchen zelfs graag een toontje lager ziet zingen.

Financiële maatregelen

De tweede soort sancties is gericht tegen de zenuwcentra van de Russische economie: commerciële kredietverstrekkers en de centrale bank. De eerstgenoemde zijn sinds de invasie onderworpen aan een rist verboden, afhankelijk van hun omvang en hun banden met het Kremlin. Kapitaalmarktsancties verbieden westerse investeerders obligaties of aandelen te kopen of te verkopen die door negentien Russische banken zijn uitgegeven. Tien kredietverstrekkers, waaronder de grootste twee in termen van activa, zijn uit Swift gezet, het systeem dat wereldwijd meer dan 11.000 banken gebruiken voor grensoverschrijdende betalingen. 26 kunnen niet langer internationale transacties in Amerikaanse dollar doen, sinds de Verenigde Staten hun banken hebben verboden hen correspondent-banking-diensten aan te bieden.

Die maatregelen hebben een effect. De opschorting van de Swift-diensten heeft geleid tot een bijna volledige ineenstorting van het betalingsverkeer tussen de uitgesloten Russische banken en de Duitse tak van Target 2, het systeem voor de clearing van betalingen tussen banken in de eurozone. Alternatieven voor Swift, zoals Telex, zijn onhandig en traag. Ook het verbod op correspondent banking is krachtig.

Toch houden de financiële sancties de meeste betalingen niet tegen. Banken die Europa’s omvangrijke aankopen van Russische brandstof verwerken, met name Gazprombank, mogen Swift nog wel gebruiken. Een groot deel van de rest verloopt legaal via kleinere banken die op het netwerk aangesloten blijven.

Het bevriezen van de reserves van de Centrale Bank van Rusland (CBR) in het Westen, ongeveer de helft van haar totale voorraad van 600 miljard dollar, sorteerde vergelijkbare gemengde resultaten. Enkele uren na de aankondiging van de maatregel kelderde de waarde van de roebel ten opzichte van de dollar met meer dan 30 procent (zie grafiek). Terwijl de centrale bank de rente opdreef om de daling te stoppen, werd de binnenlandse kredietverlening krapper, wat de vraag schaadde en Rusland in een recessie deed belanden. In juni verhinderden de sancties Rusland 100 miljoen dollar aan betalingen aan obligatiehouders te verwerken.

Maar al na een paar weken veerde de roebel weer op, waardoor de CBR de rente snel kon verlagen. Terwijl de CBR niet aan haar buitenlandse voorraad dollars en euro’s kan, verdient Rusland elke dag nieuwe harde valuta dankzij zijn gigantische olie- en gasexport.

Handelssancties

Blijft over: de handelsbeperkingen. De maatregelen om de inkomsten uit de Russische olie-export te beperken, kregen meer aandacht dan ze verdienden. De Verenigde Staten importeren geen Russische olie meer, maar ze kochten er hoe dan ook al niet veel. De Europese Unie stopt in december met de aankoop van overzeese ruwe olie uit Rusland, en in februari met de aankoop van geraffineerde aardolie. India en China kopen die vaten op, zij het met een korting van ongeveer 25 dollar ten opzichte van de prijs van ruwe Brent-olie.

Niet dat Rusland nu minder verdient dan zonder sancties het geval zou zijn, met dank aan de gestegen olieprijs door de sancties. En in tegenstelling tot de verwachtingen blijft Rusland bijna evenveel aardolie exporteren.

Dan zit het venijn eerder in de minst besproken handelssancties: de exportcontroles. Sinds februari hebben de westerse regeringen een reeks binnenlandse industrieën verplicht vergunningen aan te vragen alvorens ze hun producten aan Rusland kunnen verkopen, en die vergunningen worden zelden verleend. De beperkingen gaan veel verder dan producten met zowel militaire als commerciële toepassingen, zoals drones en lasers. Ook geavanceerde apparatuur, zoals chips, computers, software en energieapparatuur, en low-techgoederen, zoals chemicaliën en grondstoffen, vallen eronder.

Bovendien breidt de Amerikaanse Foreign Direct Product Rule (FDPR) de sancties uit tot niet alleen in de Verenigde Staten gemaakte producten, maar ook tot buitenlandse producten die met Amerikaanse software en machines zijn gemaakt of Amerikaanse onderdelen bevatten. De Verenigde Staten beweren dat de wereldwijde export van chips naar Rusland zo met 90 procent is gedaald tegenover vorig jaar.

Dat is slecht nieuws voor de Russische industrie, die geïmporteerde onderdelen nodig heeft. In Russische wapens zijn chips en andere elektronische componenten van zeventig verschillende Amerikaanse en Europese bedrijven aangetroffen. Andere industrieën, van de mijnbouw tot het transport, hebben buitenlandse onderdelen en expertise nodig om onderhoud uit te voeren. Een Duitse leverancier van de Moskouse metro schat dat het netwerk binnen een maand zou uitvallen, als hij geen onderhoud meer zou uitvoeren.

De gevolgen worden zichtbaar. De productie van de verwerkende industrie in Rusland is tussen december en juni met 7 procent gedaald. In mei versoepelde Rusland de veiligheidsnormen, om de productie van auto’s zonder airbags en antiblokkeerremmen mogelijk te maken. Een gebrek aan hoogtechnologische uitrusting heeft de uitrol van 5G in Rusland gehinderd. De Russische kampioenen in cloudcomputing hebben moeite om hun datacenters uit te breiden. Het tekort aan chips belemmert de uitgifte van nieuwe betaalkaarten via het betalingssysteem Mir. Een gebrek aan gespecialiseerde schepen kan Ruslands plannen voor boringen in het noordpoolgebied dwarsbomen. Een tekort aan buitenlandse technologie en knowhow kan zelfs de ouderwetse olie- en gaswinning vertragen. Basisindustrieën, zoals de winning en de raffinage van metalen, zijn ingestort.

Rusland probeert terug te vechten. Het land maakte vroeger al gebruik van de grijze markt om gevoelige westerse technologie en militaire apparatuur te kopen, vaak van wederverkopers in Azië en Afrika. De handel tussen westerse landen en buurlanden van Rusland, zoals Georgië en Kazachstan, is sinds de invasie snel gegroeid. Je kunt evenwel geen hele economie laten draaien op smokkelwaar, vooral wanneer sommige ervan overal schaars is. De tekorten zullen dus aanhouden en de gevolgen ervan zullen nog verergeren naarmate de slijtage haar tol eist en de rotting zich uitbreidt van de ene industrie naar de andere. Het resultaat is een langzame, slepende degradatie van de Russische economie.

De achteruitgang zal nog worden versterkt door de minder tastbare gevolgen van de sancties. Konstantin Sonin van de Universiteit van Chicago schat dat enkele honderdduizenden Russen, onder wie veel hoogopgeleiden, het land hebben verlaten sinds de invasie. Het IMF voorspelt dat het groeipercentage van het land in 2025-2026 met ongeveer de helft zal zijn gedaald, vergeleken met de schattingen van voor de oorlog. Zolang Amerika en zijn bondgenoten hun sancties handhaven, zullen de industriële ruggengraat, de intellectuele kracht en de internationale banden van Rusland afbrokkelen.