‘Washington heeft geen zin meer om de politieagent van de wereld te spelen’

De Verenigde Staten hebben nog altijd het sterkste leger ter wereld, maar hun militaire invloed taant. Onder Donald Trump vaart het land een meer isolationistische koers. Ondertussen verschuift het geopolitieke en economische zwaartepunt van de Atlantische naar de Stille Oceaan.

Op 29 juli kondigde Mark Esper, de Amerikaanse minister van Defensie, aan dat de Verenigde Staten 12.000 Amerikaanse soldaten terugtrekken uit Duitsland. Meer dan de helft keert terug naar het thuisland, zo’n 5400 worden in België en Italië gestationeerd. President Donald Trump nam die maatregel om twee redenen. Ten eerste blijft hij zich ergeren aan de beperkte defensie-uitgaven van Duitsland. De Duitse bijdrage van 1,3 procent van het bruto binnenlands product (bbp) aan de NAVO, de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, vindt hij ondermaats. 2 procent moet het doel zijn voor alle NAVO-lidstaten. Ten tweede maakt Trump daarmee zijn oude belofte waar om minder militairen in het buitenland te kazerneren. Dat is het logische gevolg van de meer isolationistische militaire koers die de Verenigde Staten onder zijn presidentschap varen.

Toch hebben de Verenigde Staten wereldwijd nog altijd 1000 militaire basissen en zijn bijna 200.000 Amerikaanse soldaten in het buitenland actief, vooral in Japan en Zuid-Korea (78.000), Saudi-Arabië en de Perzische Golf (65.000) en de Europese NAVO-landen (35.000). De Verenigde Staten blijven aan het einde van de eerste ambtstermijn van Donald Trump de belangrijkste militaire grootmacht ter wereld, met de sterkste internationale aanwezigheid.

Maar dat militaire gewicht neemt al jaren af en staat niet los van de mondiale economische verschuivingen. Dat blijkt heel concreet uit een analyse van het Center for Strategic and Budgetary Assessments uit 2017. Midden jaren negentig waren de Verenigde Staten en hun bondgenoten – de NAVO-landen, Australië, Japan en Zuid-Korea – goed voor 71,6 procent van het mondiale bbp en 75 procent van de wereldwijde militaire uitgaven. In 2015 was dat nog 61,2 procent van het bbp en 59 procent van de militaire uitgaven (zie grafiek). De militaire uitgaven van wat de potentiële tegenstanders worden genoemd – vooral China en Duitsland – stegen tussen 1994 en 2015 van 6,4 naar 17,4 procent van het mondiale defensiebudget. “Zowel economisch als militair bekleden de Verenigde Staten en hun partners een meerderheidspositie, maar zeker militair is die meerderheid geërodeerd”, stelt het rapport.

“De positie van de Verenigde Staten was in de jaren negentig en 2000 vrijwel onaantastbaar. Het land blijft op het gebied van militair vermogen en technologische innovatie in absolute cijfers wel aan de leiding staan, maar relatief gesproken gaat het erop achteruit”, zegt Alexander Mattelaer, senior research fellow aan het Egmont Institute en als defensiespecialist verbonden aan de VUB.

Een sanitair Pearl Harbor

Zonder dat we het aanvankelijk merkten, zijn de Verenigde Staten geopolitiek achteruitgegaan sinds de terroristische aanslagen op 11 september 2001. De oorlogen in Afghanistan, Irak en Syrië heeft het land de facto verloren, er was de financiële crisis van 2008 en nu de coronapandemie. “De Verenigde Staten maken een meervoudige crisis door. Dat vertaalt zich ook in de verzwakking van de internationale positie van het land”, zegt de Franse historicus en econoom Nicolas Baverez. “Covid-19 veroorzaakt een sanitair Pearl Harbor, met een historische recessie van 5,2 procent van het bbp, een stijging van de werkloosheid, een toenemend handelstekort en een overheidsschuld die volgend jaar oploopt tot 104,4 procent van het bbp. Het land werd de voorbije maanden geteisterd door klimaatrampen, met overstromingen en bosbranden. De binnenlandse polarisatie met het toenemende straatgeweld leidt tot een klimaat van een koude burgeroorlog. Het systeem van checks-and-balances komt onder druk. Als Donald Trump de uitslag van de presidentsverkiezingen in november betwist, betekent dat de facto de val van de Verenigde Staten en het einde van de democratische cyclus die eind achttiende eeuw begon.”

“Op geopolitiek gebied merk ik dat het Amerikaanse leiderschap en het multilaterale systeem met allianties tussen democratieën aan een einde komt”, gaat Nicolas Baverez door. “Onder president Donald Trump plooiden de Verenigde Staten zich terug op zichzelf en tendeerde het land richting isolationisme. Dat laat de imperiale ambitie van China, Rusland en Turkije vrij spel.”

Zelfs met Joe Biden als president zullen de Verenigde Staten de principes van vrijhandel, een open samenleving en mondialisering, die tot 2008 de norm waren, niet meer met hetzelfde vuur verdedigen, voorspelt Frederic Encel, die verbonden is aan het Centre de recherches et d’analyses géopolitiques in Parijs. “De Verenigde Staten voelden zich onder Barack Obama al minder betrokken bij wat er in de Europese Unie en het Midden-Oosten gebeurde. Maar let op: ondanks hun relatieve verzwakking blijven de Verenigde Staten de grootste wereldmacht, met een heel wendbare en vitale samenleving en economie, een voorloper in technologische ontwikkeling en de militaire grootmacht bij uitstek (zie tabel). Maar de nationaal-populistische periode onder president Donald Trump heeft die positie blijvend aangetast.”

China profiteert van corona

“Washington heeft geen zin meer om de politieagent van de wereld te spelen”, gaat Encel verder. In Syrië kwamen de Verenigde Staten amper tussenbeide. Het recente conflict in de Kaukasus tussen Armenië en Azerbeidzjan of dat in de Middellandse Zee tussen Turkije en Griekenland volgt het land op afstand. Trump organiseert een unilaterale terugtrekking van de Verenigde Staten van het wereldtoneel en laat het terrein vrij voor de tegenstanders van de democratie, zeggen de experts. “Ik denk dan aan wat ik democraturen noem – autoritaire regimes waar wel nog een soort van verkiezingen worden georganiseerd, zoals in Rusland en Turkije”, zegt Baverez.

De Amerikaanse president bekritiseert de hegemonische plannen van China, maar zijn aanpak dient de belangen van Peking. De handelsoorlogen versterken op termijn de Aziatische markt, die goed is voor 60 procent van het mondiale bbp. Er ontstaan regionale blokken en Peking weet dat slim aan te pakken, met 900 projecten rond de Nieuwe Zijderoute. “Het Chinese economische gewicht blijft toenemen. Dat is de fundering voor andere manifestaties van macht, onder andere militair”, weet Alexander Mattelaer.

De coronapandemie lijkt China een relatieve bonus op te leveren. Volgens de jongste cijfers van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) veroorzaakt de pandemie een stevige recessie bij de belangrijkste economieën ter wereld, maar China zou als enige bescheiden groeien. Rob de Wijk, hoogleraar bij het Centre for Security and Global Affairs en directeur van de denktank HCSS, voorspelde dit voorjaar al dat China, waar de coronapandemie begon, zou profiteren van de eerste coronagolf. “In maart tekenden China en Italië een economische overeenkomst waarin ook de haven van Genua een rol moet spelen. Via het staatsbedrijf Cosco heeft China daar een aandeel in genomen. China is via Cosco al de eigenaar van de haven van de Griekse stad Piraeus.”

Een digitale koude oorlog

Ondertussen tekent zich een nieuwe koude oorlog af, met de Verenigde Staten en China als grote spelers. Niet langer de Atlantische, maar de Stille Oceaan is het economische en militaire strijdperk. De Koude Oorlog was gebaseerd op de ideologische strijd tussen het communisme en het westerse liberalisme en kapitalisme. De nieuwe koude oorlog met China is gebaseerd op de digitalisering. De Amerikaanse sancties tegen Chinese technologiemastodonten zoals Huawei en ZTE nemen toe, TikTok wordt gedwongen een deel van zijn Amerikaanse activiteiten af te stoten en de Verenigde Staten verenigen een dertigtal landen in het Clean Network, dat de digitale infrastructuur probeert te beschermen tegen Chinese inbraken.

Ondertussen zijn er regelmatig spanningen tussen China enerzijds en de Verenigde Staten, Japan en andere landen anderzijds over de controle van enkele eilandengroepen in de Zuid-Chinese Zee. Tegelijk wordt het Chinese model van staatskapitalisme en autoritarisme geëxporteerd naar landen als Pakistan, Sri Lanka, Cambodja, Laos en Thailand. De Filipijnse president Rodrigo Duterte ontving de Chinese leider Xi Jinping in 2018 met veel egards. Als resultaat investeert China 24 miljard dollar in de Zuid-Chinese Zee voor de ontginning van gas- en olievoorraden.

Al blijven de Verenigde Staten niet bij de pakken zitten. Vietnamese havens zijn toegankelijk voor Amerikaanse oorlogsschepen, nadat Washington het embargo op de wapenhandel met Vietnam had opgeheven. Er ontstaat in Azië ook een democratisch front tegen China met landen als Japan, Australië, Nieuw-Zeeland en zelfs Indonesië. Dat leidt tot een stijging van de defensie-uitgaven in die regio, die in 2029 weleens hoger zouden kunnen liggen dan het Amerikaanse defensiebudget. “Peking zal het niet gemakkelijk hebben”, zegt Nicolas Baverez. “Zijn economie is nog onvoldoende sterk om een echte imperiale grootmacht te worden. Ik sluit niet uit dat Xi Jinping dezelfde fout maakt als de Duitse keizer Wilhelm II begin twintigste eeuw. Hij ging te vroeg de confrontatie aan met de toenmalige wereldmachten Frankrijk en Groot-Brittannië. De gevolgen na 1914 zijn bekend.”