‘Waarom verspreiden we fake news?’

We zijn allemaal wel min of meer gevoelig voor fake news. Dat zegt Marc Buelens, professor-emeritus aan de Vlerick Business School.

Sommige mensen geloven dat de aarde plat is, anderen dat Elvis nog leeft en weer anderen dat vaccins de wereldgezondheid vernietigen. We zijn allemaal wel min of meer gevoelig voor fake news, vooral als we het nieuws over bijvoorbeeld Vladimir Poetin, Wout Van Aert of Donald Trump al te graag geloven. Sommige vreemde overtuigingen zijn gewoonweg grappig of irrelevant. Toch kunnen bedrijven veel winst boeken uit de lichtgelovigheid die diep in ons schuilt. Zo kun je voedingssupplementen verkopen, of probiotica en nog andere boeiende dingen die zelden de toets van de grondige analyse doorstaan. De helft van de verkooppraatjes zou mislukken, als we niet zo graag onze wensen voor werkelijkheid namen en al te gretig luisterden naar vreemde praatjes.

Men heeft de gretigheid tot het geloven en verspreiden van fake news aan zowat alles gekoppeld, maar men vergeet weleens dat het vaak om pure luiheid gaat. Je kunt naar de bibliotheek gaan en daar een degelijk naslagwerk zoeken, je kunt een brief schrijven naar een hoogleraar – de kans is vrij groot dat je antwoord krijgt, tenzij je brief bulkt van de samenzweringstheorieën. Je kunt nog veel sneller betrouwbare bronnen op het internet raadplegen. Gaat u voor het advies van een gerenommeerde universiteit of van een kwaliteitskrant? Of voor een obscure organisatie die ‘vecht’ voor de enige echte waarheid, die merkwaardigerwijs door alle andere bronnen geheim wordt gehouden?

Universiteiten en kwaliteitskranten doen meestal eerlijke pogingen om niet te veel af te wijken van de waarheid. Verontwaardigde roepers zijn meer geïnteresseerd in absolute zekerheid bieden, brutale onrechtvaardigheid aanklagen, of leden werven voor hun verlossende beweging. In de strijd tussen waarheid en rechtvaardigheid wint bij de woke-beweging bijvoorbeeld zelden de waarheid, wel de verontwaardiging. Vooraleer u nu zelf weigert op zoek te gaan naar argumenten die deze stelling bevestigen of ontkennen, lees dan eens het schitterende en zeer genuanceerde boek van Walter Weyns over woke. Of bent u daar te lui voor? Dat is niet erg, we kunnen niet alles verifiëren, checken, opzoeken. Maar geef dan toe dat u daar liever geen tijd in steekt, en verspreid ook geen fake news.

Wat ik oneerbiedig lui noem, noemen academisch psychologen een gebrek aan ‘consciëntieusheid’ of een gebrek aan zorgvuldigheid of toewijding. Het is dé eigenschap die een verschil maakt op het werk. Het maakt van een slordige een behoorlijke programmeur, van een al te vaak improviserende verkoper een topverkoper, van een student iemand die slaagt in zijn examens. En nu blijkt dus ook dat wie laag scoort op deze eigenschap al te gemakkelijk fake news gelooft, weinig beïnvloed wordt door de feiten, en gretiger al dat soort praatjes doorgeeft.

Bent u zelf zeer toegewijd en wilt u mijn ‘praatjes’ controleren, dan kunt u hier beginnen: https://doi.org/10.1037/xge0001120. Deze studie vindt, zoals vele andere, dat een confrontatie met de feiten nauwelijks verschil uitmaakt, maar vooral toch bij de ‘luiaards’. Zoals we tijdens de pandemie hebben vastgesteld, zijn er duidelijk grenzen aan de invloed van experts. Ook charlatans vinden een gretig gehoor, en mensen scheppen er blijkbaar een zeker genoegen in vrij dwaze stellingen te delen, waarvan ze weten dat ze de andere groep zullen raken. Racistische, seksistische en andere praat is dus ook een wapen in de strijd tegen de groepen waar men niet van houdt, ook al weet men dat de inhoud op weinig evidentie berust. Voor een overvloed aan voorbeelden verwijs ik naar politieke debatten. Dwaze verhalen die de eigen groep sterker maken worden al te gretig verspreid, gewoon om de tegenstander het leven zuur te maken. Ja, mensen deugen, maar er zijn grenzen natuurlijk.