Topviroloog Peter Piot waarschuwt: ‘Ik vrees voor een perfecte virusstorm’

Dat de coronapandemie is weggeëbd en de wereld andere grote zorgen heeft, betekent niet noodzakelijk dat het ergste achter de rug is. Integendeel, stelt de wereldvermaarde viroloog Peter Piot. “Als de griep erbij komt, krijgen we zware problemen. Als het nog niet dit jaar is, dan zal het volgend jaar zijn.”

Peter Piot publiceerde tien jaar geleden het veelgeprezen boek No time to lose, over zijn levenslange strijd tegen virussen. En lang voor het coronavirus SARS-CoV-2 toesloeg, reisde de medeontdekker van het ebolavirus en de pionier in aidsonderzoek de wereld rond met een toespraak getiteld Zijn we klaar voor de volgende pandemie?. “Niemand wilde toen luisteren”, blikt Piot terug. Intussen is gebleken dat het antwoord op zijn vraag nee was. Al had het nog erger kunnen zijn, en kan het nog erger worden, onder meer door een onvermijdelijke griepepidemie, zegt Piot. Intussen maakt de covid-adviseur van Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen zich ook zorgen over de groeiende groep mensen die lijden aan long covid, aanhoudende zware ziekteklachten na een corona-infectie. Piot is ervaringsdeskundige. Nadat hij in 2020 besmet was geraakt, belandde hij doodziek in het ziekenhuis en was hij maandenlang buiten strijd. “Ik ben er nog steeds door getraumatiseerd”, zegt Piot. Op zijn 73ste engageert hij zich nog volop in de strijd tegen virussen, en probeert hij te vermijden dat de aandacht ervoor opnieuw verslapt.

Het is oorlog in Oekraïne en we zitten midden in een energiecrisis. Covid lijkt onder controle. Staat het bij de Europese Commissie nog wel op de prioriteitenlijst?

PETER PIOT. “Onvermijdelijk gaat de aandacht vooral naar de oorlog, de energieprijzen en de hoge inflatie. Gelukkig hebben we op Europees niveau het voorbije jaar structuren opgezet voor epidemieën. Zo is HERA opgericht (het Health Emergency Response Agency voor de productie, de opslag en de verdeling van essentieel medisch materiaal in gezondheidscrisissen, nvdr). Uit een crisis moet je leren, en ervoor zorgen dat we de volgende keer beter doen.”

Bent u bezorgd?

PIOT. “Begin juli al hebben we via Europees Commissaris voor Gezondheid Stella Kyriakides een brief gestuurd naar de lidstaten met de waarschuwing dat we hoogstwaarschijnlijk in de winter een nieuwe besmettingsgolf zouden krijgen, en dat het zeer belangrijk was in september te starten met een nieuwe vaccinatiecampagne. Die verloopt goed in ons land, en zelfs zeer goed in Vlaanderen.

“Nu stijgt het aantal infecties. Ik heb geen Schadenfreude, zo van ‘ik heb altijd gelijk’. Ik maak me zorgen, omdat veel mensen de perceptie hebben dat het voorbij is. Mijn tweede bezorgdheid is griep boven op covid. In het Engels omschrijven ze dat als een twindemic, twee epidemieën tegelijk. Want er komt onherroepelijk een zware griepepidemie. We hebben namelijk al twee winters amper griep gehad. De maskers en het bewaren van afstand tegen covid hielpen ook goed tegen andere respiratoire virussen. Dat betekent ook dat we niet beschermd zijn tegen griep, een virus dat elk jaar wijzigt. Jammer dat men de twee vaccins niet tegelijkertijd aanbiedt, zoals bij mijn vrouw vorig jaar in Engeland: linkerkant covid, rechterkant griep.”

De winter zou dus veel zwaarder kunnen worden dan we denken?

PIOT. “Ja, ik vrees voor een perfecte storm van virussen. Als de griep erbij komt, krijgen we zware problemen. Als het nog niet dit jaar is, dan zal het volgend jaar zijn. De toekomst voorspellen is altijd moeilijk, maar dat is vrij zeker, omdat we met griep al zolang zoveel ervaring hebben. Reden te meer om ons zeker te laten vaccineren tegen covid, ook al weten we dat het niet altijd de infectie kan voorkomen. Ik heb het zelf twee keer gehad. De eerste keer waren er nog geen vaccins en ben ik erg ziek geweest. De tweede keer was eind juni. Dankzij het vaccin bleef het toen beperkt tot twee dagen een snotneus en een beetje keelpijn.”

En wat is het worstcasescenario?

PIOT. “De meeste rampscenario’s gaan uit van een combinatie van een zeer lage vaccinatiegraad en een grote besmettingsgolf met een nieuw virus, plus een griepepidemie. Ik hoop dat het niet onmiddellijk zal gebeuren, maar niemand weet of het over honderd jaar of tegen Kerstmis zal voorvallen. We kunnen het ons niet veroorloven er niet op voorbereid te zijn.

“Het klinkt misschien een beetje raar, maar we hebben geluk gehad met dit virus. Aan hiv zijn al ongeveer 40 miljoen mensen gestorven, en we hebben nog altijd geen vaccin. Dat komt niet door een gebrek aan wetenschappelijk onderzoek of investeringen. Er zijn al tientallen miljarden in geïnvesteerd. Ook dit virus muteert. Er komen alweer twee nieuwe varianten op: XBB en BQ.1. Dat zijn geleidelijke veranderingen, waarbij de vaccins toch nog een goede bescherming bieden tegen ernstige ziekte. Maar het zou kunnen dat een variant opduikt die veel dodelijker is en ontsnapt aan onze natuurlijke immuniteit en aan de vaccins. Dit virus is zo wispelturig.

“Daarnaast denk ik dat we naar een tijdperk gaan van meer epidemieën, niet noodzakelijk pandemieën. Dat heeft te maken met de klimaatverandering, de overbevolking, de ontbossing en de massale voedselproductie, waardoor ook het contact tussen mens en dier toeneemt, en dus ook het risico op het overspringen van een virus op de mens. Door de toenemende mobiliteit van mensen zullen die virussen zich ook sneller verspreiden. Dat kunnen we niet vermijden, maar we moeten voorkomen dat het tot een grote epidemie of een pandemie komt. Daarom is het zo belangrijk te investeren in systemen om toezicht te houden, om te vermijden dat lockdowns nodig zijn.”

En dus is het tijd om terug op tafel te kloppen?

PIOT. “Jazeker. Janet Yellen, de vroegere topvrouw van de Federal Reserve, zegt dat we uit die cyclus van paniek en verwaarlozing moeten geraken. Dat is ook zeer duur en zeer inefficiënt. Het is alsof je de brandweer opricht terwijl het huis in brand staat, en je die nadien weer afdankt. We moeten structuren hebben. Zo hebben we in België Sciensano (het federale onderzoekscentrum voor de volksgezondheid, nvdr), wat niet slecht is. Maar je moet ook regelmatig brandoefeningen houden, bij wijze van spreken.”

De beste brandoefening is misschien wel de covid-pandemie zelf? We weten nu dat we sterke antivirale middelen moeten hebben.

PIOT. “Ja. Op Europees niveau is er geld. HERA heeft een jaarlijks budget van een miljard euro. Dat lijkt veel geld, maar het is in deze niet zo heel veel. Het gaat ook naar de aankoop van vaccins, zoals die tegen het apenpokkenvirus. De Europese Commissie heeft die allemaal aangekocht, omdat ze die sterke onderhandelingspositie heeft.”

Hoe groot is het universum van virussen die nu nog onder de radar zitten?

PIOT. “Er zijn duizenden virussen, maar niet alle virussen zijn slecht. Misschien zijn er zelfs die goede dingen doen. Vroeger dachten we ook dat alle microben en bacteriën slecht waren. Vandaag weten we dat er zijn die onze darmen gezond houden. Maar voor sommige virusfamilies moeten we goed opletten, zoals de coronavirussen. Ik heb altijd gedacht dat de volgende pandemie zou worden veroorzaakt door een griepvirus, maar ik was fout. Er kunnen altijd verrassingen opduiken zoals hiv, dat plots uit het niets opdook. Door de klimaatverandering zullen we hier ongetwijfeld opstoten en kleine epidemieën krijgen van dengue, chikungunya of gele koorts. Die ziektes worden overgebracht door muggen. Vroeger was het te koud voor die muggen, maar door de zeer warme zomers zullen ze hier blijven voorkomen. Er zijn al gevallen van dengue geregistreerd aan de Côte d’Azur en in Italië.”

Enerzijds is er het risico van een perfecte virusstorm, anderzijds is er mondmaskermoeheid tot zelfs rebellie tegen beperkende maatregelen. Dat belooft.

PIOT. “Inderdaad. Ik vind het fascinerend hoe cultuur daarin een rol speelt. We waren onlangs in Singapore en Japan, waar ik al vele jaren werk aan epidemische voorbereiding. Bij mijn terugkeer voelde ik me naakt zonder masker. Daar draagt iedereen nu een mondmasker. Mensen fietsen, lopen en wandelen er met een masker op. De Japanse regering heeft expliciet aangeraden dat niet te doen in de open lucht, maar de mensen trekken zich er niets van aan. Dat is het tegenovergestelde van hier.”

U had verwacht dat zo’n cultuuromslag ook hier zou plaatsvinden.

PIOT. “Ja, maar dat is niet gebeurd. Ik draag altijd een masker op het openbaar vervoer of in het vliegtuig, en in gesloten ruimtes. Vaak zijn mijn vrouw (de antropologe Heidi Larson, een wereldautoriteit in onderzoek naar vaccintwijfel, nvdr) de enigen. Sommigen zie je duidelijk denken dat we een beetje gestoord zijn. Maar maskers werken, en als de situatie opnieuw verergert, zullen we ze ook hier allicht opnieuw moeten dragen waar veel mensen samenzijn. Al geloof ik niet dat er nog lockdowns komen. Dat zal niet meer nodig zijn, dankzij de ervaring die we hebben, het feit dat de grote meerderheid van België gevaccineerd is, plus wat natuurlijke immuniteit. Wat zou dat ook niet kosten aan de bedrijven…

“Maar we hebben betere vaccins nodig. Ik leg daar de nadruk op, omdat heel wat besmette mensen ook long covid oplopen. Ik heb het zelf gehad, en dat is niet om te lachen. Ik kon maandenlang amper functioneren. Bij sommigen sleept dat jaren aan, en het treft ook jongere mensen en zelfs kinderen. Ook voor de bedrijven en ons gezondheidssysteem is long covid een ernstig probleem. We kennen de mechanismen erachter niet, dus is er geen behandeling. Het is een zeer goede reden om nooit te zeggen dat het niet erg is als je besmet geraakt.”

Bent u tevreden met de weg die tijdens de pandemie is afgelegd?

PIOT. “Ik ben een wetenschapper. Die zijn nooit helemaal tevreden. Er zijn enorm veel mensen gestorven. In België zijn het er al 32.800. Dat zijn er relatief gezien veel meer dan in landen als Japan of Singapore, waar de overheid strikter is geweest. Op dat gebied ben ik niet tevreden. Maar het had veel erger kunnen zijn. Kijk naar Amerika.”

Wat hebt u zelf nog bijgeleerd over virussen tijdens de coronacrisis?

PIOT. “Ik heb vooral bijgeleerd over mensen. Ik wist dat aversie tegen technologie en vaccins bestaat. Mijn vrouw bestudeert dat. Maar dat het zo’n hevige passie oproept, stemt enorm tot nadenken en het fascineert me. Ik moet aanvaarden dat het er niet altijd rationeel en wetenschappelijk aan toegaat in de wereld. Anders zouden we ook geen oorlog hebben in Oekraïne.”

U hebt uw nek uitgestoken voor de verplichte vaccinatie van het zorgpersoneel.

PIOT. “Ik kreeg haatmail en bedreigingen. ‘We zullen u levend villen’, dat soort dingen. Maar ik ben geen diplomaat. Het is mijn taak te zeggen wat ik het beste acht voor de overgrote meerderheid van de mensen. Ik heb de wijsheid niet in pacht, maar mensen in de zorgsector moeten er alles voor doen om patiënten of zorgbehoevenden niet in gevaar te brengen. Je kunt niet alleen maar vrienden hebben in het leven.”

Tijdens de pandemie hebt u de handdruk en begroetingskus afgezworen. Mijdt u die nu nog altijd?

PIOT. “Neen. Ik geef familie en goede vrienden een kus of een hand. Mijn enige gedragsverandering is het mondmasker. In elke jas- of broekzak heb ik er wel een zitten. In Azië hebben ze die discipline. Ik ken in Japan of Singapore bijna niemand die covid heeft opgelopen. Ik hoop ook dat ik het niet opnieuw krijg, zoals in juni, toen ik ironisch genoeg besmet ben geraakt op de World Health Summit in Rome.” (lacht)

Luistert Commissievoorzitter Von der Leyen goed naar u?

PIOT. “Ja, het is gemakkelijk werken met haar. Zij is arts van opleiding en heeft ook masters in volksgezondheid en in economie. Ze stelt zeer technische vragen. We hebben geluk gehad met haar. Een minder dynamische voorzitter had kunnen zeggen dat gezondheid niet de competentie is van de Commissie en de verantwoordelijkheid aan de lidstaten kunnen laten. Herinner u het begin van de pandemie, toen Duitsland de export van diagnostische testen en Frankrijk die van maskers verbood. Het was ieder voor zich. Terwijl het vrije verkeer van goederen en personen de basis is van de EU. Als elk land zo begint, verliest iedereen.”

U bent 73 en gaat nog volop door.

PIOT. “Er is een groot verschil met vroeger. Ik heb geen managementverantwoordelijkheid meer. Tot vorig jaar moest ik me, als hoofd van een universiteit, bezighouden met hr en met bedelen voor geld voor onderzoek. Nu ben ik alleen nog een adviseur. Dat maakt een groot verschil in stress. Ik loop ook elke dag, en ik zwem vaak. Ik heb de ambitie gezond te sterven. Maar niet morgen (grijnst). Mijn vrouw en ik zijn al vele jaren visiting professor van de universiteit van Singapore. Van de oudste tien bevolkingen ter wereld zitten er vijf in Europa, maar ook vijf in Oost- en Zuidoost-Azië. Ze zijn daar echt veel bezig met gezondheid. Ze onderzoeken hoe je niet alleen hoe je jaren kunt toevoegen aan je leven, maar ook hoe je leven kunt toevoegen aan je jaren. Gezond ouder worden interesseert me steeds meer. Niet alleen omdat ik zelf in die jaren kom, maar ook omdat we daar in Europa iets aan moeten doen.”

U blijft onder meer verbonden aan het Leuvense Rega Instituut en aan het biotechinstituut VIB.

PIOT. “Ik help Rega en collega Johan Neyts met de oprichting van de spin-off AstriVax en van een virusbank, en Pierre Van Damme met het vaccinonderzoekscentrum Vaccinopolis. Ik ben ook veel bezig geweest met de productie van vaccins in Afrika. Dat is een van de lessen uit deze pandemie. We hadden allemaal gerekend op India als vaccinproducent. De EU en de Europese Investeringsbank hadden daarvoor een miljard euro vrijgemaakt. Maar toen India zelf hard werd getroffen, sloot minister-president Narendra Modi de grenzen, en gebruikte het land zelf alle vaccins. Ik begrijp dat. Hij is verkozen door de Indiërs, niet door de Afrikanen. Maar het betekent dat we in Afrika vaccins moeten kunnen produceren. We werken daar samen met het Institut Pasteur in Dakar. Ik ben een gelukkige mens. Maar je moet wel gezond blijven. Die les heb ik geleerd van covid.”