Tien risico’s die een nieuwe financiële crisis kunnen veroorzaken

Goedkoop geld, complexe financiële producten en banken met een grote honger naar rendement bleken een explosieve cocktail in 2008. Terwijl we nog bekomen van de vorige schok, broeit onder het oppervlak ongetwijfeld al de volgende crisis.

Eén ding is zeker: vroeg of laat breekt er weer een crisis uit. De vraag is wanneer en uit welke richting de storm dan zal komen. Hieronder overlopen we tien risico’s. De banken en de vastgoedmarkt sluiten we uit, in de naïeve overtuiging dat twee opeenvolgende crisissen niet dezelfde oorzaak kunnen hebben. We dalen ook niet af in de duistere krochten van de financiële markten op zoek naar de meest obscure financiële producten. Die zetten hooguit het vuur aan de lont, terwijl wij op zoek gaan naar de bom.

1. Hoge schulden

Het Internationaal Monetair Fonds heeft berekend dat de collectieve schuldenberg van de gezinnen, de bedrijven en de overheden ongeveer drieënhalf keer de wereldeconomie bedraagt. Wat vooral zorgen baart, is dat de schulden snel toenemen – niet alleen bij de overheden, maar op veel plaatsen ook bij de gezinnen en de bedrijven. Nochtans wordt die schuldverslaving beschouwd als een van de belangrijkste oorzaken van de vorige crisis.

De vrees is wat er gaat gebeuren nu de rente stijgt. In de strijd tegen de crisis moesten nulrentes aanzetten tot meer risico, wat de economie een zetje moest geven. Dat is ook gebeurd. Nu de centrale banken hun stimuleringsbeleid terugdraaien, lijkt het uur van de bodemrentes geslagen. De gevolgen kunnen ingrijpend zijn. Bedrijven die amper winst maken, kunnen geen hogere rentelasten dragen. En wat met armlastige overheden? Als de hoge schulden de volgende crisis niet veroorzaken, is de kans groot dat ze een oplossing in de weg staan.

2. De dollarschulden

Een speciale dreiging die boven de collectieve schuldenberg hangt, zijn de dollarschulden. Omdat beleggers het risico van de lokale munten niet willen nemen, kunnen groeilanden tegen veel interessantere voorwaarden lenen in een harde munt, doorgaans de dollar. Door de lage rente op zogenoemd veilige obligaties waren die beleggers maar wat geïnteresseerd in het extra rendement dat dat papier opbracht. Het resultaat is dat de opkomende landen meer dan 8000 miljard dollar aan leningen hebben uitstaan in vreemde munt, ruwweg het dubbele van in 2008.

Nu de Amerikaanse rente en de dollar stijgen, betekent dat een dubbele tegenwind voor de groeilanden. Ze moeten hogere rentes betalen, en omgerekend naar hun lokale munt lopen hun schulden op. Landen met grote onevenwichtigheden zoals Turkije en Argentinië zijn de voorbije weken al in de problemen gekomen. Het verleden leert dat onrust zich als een lopend vuurtje door een hele regio kan verspreiden. Aangezien de groeilanden 60 procent van de wereldeconomie uitmaken, raakt het Westen zeker besmet.

3. De schaduwbanken

De schaduwbanken zijn een parallel systeem dat bestaat uit financiële spelers van allerlei pluimage, gaand van verzekeraars tot hefboomfondsen. Hun sterke opmars is een rechtstreeks gevolg van de vorige crisis en het strakkere keurslijf waarin de banken zijn gedwongen. De schaduwbanken hebben sindsdien hun rol van risiconemers overgenomen. Volgens cijfers van de Financial Stability Board gaat in het systeem 45.000 miljard dollar om.

Over het gevaar van de schaduwbanken zijn de meningen verdeeld. Feit is dat er minder toezicht op wordt gehouden. Maar de schaduwbanken gebruiken geen spaargeld en hoeven dus niet door de overheid te worden gered. Hun leverage is ook veel lager. Als er problemen opduiken, is dat dus vooral een probleem voor de financiële markten. Alleen kun je er donders op zeggen dat een crisis in het schaduwbanksysteem via allerlei verbindingen ook de banken in de problemen brengt. En een serieuze crash op de markten trekt ook de economie mee in zijn val.

4. China

China is vrij ongeschonden uit de financiële crisis gekomen. Zoals elders heeft het daarvoor vooral de geldkraan opengedraaid. Het resultaat was dat het Chinese groeimirakel onverkort bleef duren, maar wel met geleend geld. Zoals altijd als het over China gaat, doen de cijfers duizelen. De Chinezen hebben collectief een berg schulden van 34.000 miljard dollar opgestapeld, omgerekend meer dan 266 procent van het bruto binnenlands product.

Het gevaar is dat de economie bruusk vertraagt of zelfs tot stilstand komt. Peking probeert zijn economie te hervormen, zodat diensten en de consumptie de rol overnemen van de industrie en de export. Dat moet een zogenaamd zachte landing van een tragere, maar meer duurzame groei opleveren. Maar regelmatig steekt het scenario van een harde landing de kop op. Nog maar weinig landen hebben succesvol de overstap gemaakt van een middeninkomenland naar een rijk land zonder door een zware crisis te gaan. China is een speciaal geval. Maar als het experiment met een communistische markteconomie fout loopt, zal dat de hele wereldeconomie pijn doen.

5. Een handelsoorlog

‘ America first‘ is het credo van Donald Trump. In de internationale handelsrelaties maakt de Republikeinse president zijn verkiezingsbeloftes alvast waar. Met Europa zijn de spanningen afgenomen, voorlopig althans. En met zijn buren heeft Trump een licht gewijzigd Nafta-akkoord afgesloten. Daarmee heeft hij de handen vrij om zijn pijlen te richten op zijn grootste handelsvijand, China. Hij kan daarvoor op bijval rekenen van de andere westerse landen, die Trump niet helemaal ongelijk geven dat China vals speelt.

Tussen de Verenigde Staten en China is een opbod aan handelsbelemmeringen bezig. De economische impact is nog beperkt, al begint de onzekerheid te wegen. De Verenigde Staten heffen tarieven op de helft van de invoer uit China. Omgekeerd treft China bijna de volledige Amerikaanse import. Daarmee is de munitie van Peking nog lang niet opgebruikt. De tarieven kunnen nog omhoog, Amerikaanse bedrijven kunnen uit het land worden geweerd, of China kan zijn munt devalueren. Een echte muntoorlog, als die al niet langer bezig is, kan de wereldeconomie ontwrichten.

6. Italië

In de eurozone is Italië de grote kopzorg. De wat merkwaardige coalitie van een linkse en een rechtse populistische partij heeft bijzonder dure verkiezingsbeloftes gemaakt, zoals de verlaging van de pensioenleeftijd en een basisinkomen voor de armste Italianen. Rome wil daarvoor de begrotingsteugels vieren en dat zint Europa niet.

De begroting moet nog worden goedgekeurd, dus de echte confrontatie met Europa staat voor de komende maanden op de agenda. In afwachting nemen de markten alleen Italië in het vizier. Voorlopig toch. Voor de eurozone staat de geloofwaardigheid van de begrotingsregels op het spel. Een besmetting zoals in de hoogdagen van de eurocrisis valt niet uit te sluiten. Mogelijk staat dan ook weer het voortbestaan van de muntunie zelf ter discussie.

7. De brexit

Op 29 maart volgend jaar verlaat het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie. Dat lijkt nog altijd het meest waarschijnlijke scenario. Over de voorwaarden voor de scheiding en de toekomstige relatie is twee jaar na het referendum nog altijd geen duidelijkheid. De hoop is dat op een speciale top ergens in november een akkoord wordt bereikt. Dat moet dan worden goedgekeurd door alle Europese parlementen, het Britse incluis. De kans is groot dat een deal nog sneuvelt op het een of andere politieke slagveld.

Het alternatief is een harde brexit, een sprong in het duister. Er zijn de handelsregels van de Wereldhandelsorganisatie (WTO), maar daarvoor zijn de economisch banden tussen de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk te complex. Het is ook niet duidelijk wat een harde brexit voor de Ierse grens zou betekenen. Het is niet moeilijk te bedenken hoe een brexit in een stevige crisis kan uitmonden. Londen, het financiële hart van de Europese Unie, zal opeens buiten de eenheidsmarkt liggen.

8. Een cyberaanval

De voorzitters van de Belgische grootbanken spraken enkele weken geleden in Trends over de grootste risico’s voor de sector. Cyberaanvallen waren een van hun belangrijkste bezorgdheden. De banken zijn allemaal elektronisch verbonden met elkaar, een cyberaanval kan dus van overal komen. Verschillende Amerikaanse grootbanken gaven al toe dat ze dagelijks digitale aanvallen moeten afslaan.

Het Wereld Economisch Forum heeft berekend dat de kosten voor cybersecurity de komende vijf jaar tot 8000 miljard dollar kunnen oplopen. Hackers zijn niet meer de verveelde schooljongens met een computer op hun kamer, maar goed georganiseerde bendes, al dan niet gesteund door een overheid. Een nachtmerriescenario is een aanval op een kritische installatie zoals het elektriciteitsnetwerk. De volgende crisis begint misschien wel als iemand de virtuele stekker uit weet te trekken.

9. De fusie- en overnamemarkt

In de eerste helft van het jaar zijn voor 2500 miljard dollar overnamedeals gesloten, berichtte The New York Times. Daarmee is 2018 goed op weg om 2015 uit de geschiedenisboeken te weren als het beste jaar voor dealmakers. Opvallend is de stevige overnameactiviteit in sectoren waarin de gevestigde spelers de komst van technologiereuzen vrezen. Zo was het gevecht tussen Comcast en Disney om 21st Century Fox ingegeven door de angst voor de opmars van Netflix en Amazon.

In het verleden is een piek in de fusie- en overnamemarkt vaak een veeg teken gebleken. Het toont een gebrek aan investeringsideeën en er blijkt uit dat bedrijven liever groei kopen. Als de markt sputtert, moeten bedrijven hun overnames herwaarderen of elders groei zoeken. Moeilijkheden die zich op de overgewaardeerde financiële markten zouden laten voelen. En een serieuze schok op de markten laat de economie meestal niet onberoerd.

10. De swapmarkt

Een swap is een financieel product om een risico te ruilen. Beide partijen proberen zich zo in te dekken. In de inleiding beloofden we geen duistere financiële producten te bespreken, maar swaps zijn alomtegenwoordig. Volgens de Bank for International Settlements (BIS), de bank der centrale banken, stond er eind vorig jaar 532.000 miljard dollar uit.

Het gaat hoofdzakelijk om renteswaps, producten die vooral worden gebruikt om het risico van de stijgende rente te verzekeren. De bedragen die circuleren, zijn nauwelijks te vatten, maar verdienen een nuancering. Veel van die ruilcontracten heffen elkaar op. Iemand heeft bijvoorbeeld een risico ingedekt bij een andere partij, die op zijn beurt dat risico heeft geruild met een derde. Zonder die dubbeltellingen is de swapmarkt volgens de BIS 11.000 miljard dollar groot. Al schuilt in die vele dubbeltellingen misschien wel het grote probleem. Risico’s worden zo vaak geruild, dat onduidelijk is wie dat risico uiteindelijk loopt. De grote vraag is dus: als iedereen zijn verzekering wil inroepen, zal de telefoon dan worden opgenomen?

11. Disclaimer

De kans is reëel dat de oorzaak van de volgende crisis niet in dit artikel staat.