Thomas Piketty: ‘Gelijkheid is geen droom’

De gelijkheid is al eeuwenlang aan een onstuitbare opmars bezig, en toch blijft er een extreme concentratie aan macht en vermogen, ook in Europa, aldus de wereldvermaarde Franse econoom Thomas Piketty. In zijn nieuwe boek doet hij voorstellen om macht en kapitaal weer te doen circuleren onder het volk: belastingen op vermogen, medebeheer in bedrijven en een ontmarkting van de economie.

“De wereld van begin jaren 2020, hoe onrechtvaardig die ook mag lijken, is gelijker dan die van 1950 of 1900, die op zijn beurt in veel opzichten gelijker was dan die van 1850 of 1790.” Thomas Piketty toont zich opvallend optimistisch in zijn jongste boek Une brève histoire de l’égalité, waarvan de Nederlandse vertaling volgende week verschijnt. In Le capital au XXIe siècle, een werkstuk uit 2013 dat de Franse econoom op slag wereldfaam bezorgde, heette het nog dat de ongelijkheid tussen gefortuneerden en werkenden aan een onstuitbare opmars bezig was. In de gouden jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw nam de ongelijkheid weliswaar even af, maar dat was niet meer dan een uitzondering in de geschiedenis.

Vandaag ziet Piketty het heel anders: de gelijkheid is aan een onstuitbare opmars bezig, al eeuwenlang, en wereldwijd. Door de Franse Revolutie van 1789 speelde de adel zijn privileges kwijt, en de slavenopstand in Santo Domingo van 1791 luidde het einde van de slavernij in. In de eeuwen daarna volgden de opgang van de vakbonden en het algemeen stemrecht, de dekolonisatie en het einde van de apartheid. Vandaag gaat de opmars onverstoorbaar verder, met bewegingen als de gele hesjes, Black Lives Matter en MeToo. De belangrijkste verwezenlijking is allicht de welvaartsstaat, aldus Piketty. Sinds 1820 hebben onderwijs en gezondheidszorg wereldwijd gezorgd voor een stijging van de levensverwachting, een daling van de kindersterfte en een toegenomen alfabetisering en scholingsgraad. Dat alles zorgde mee voor de vertienvoudiging van de gemiddelde koopkracht van de wereldburger sinds de achttiende eeuw.

Wat niet betekent dat de ongelijkheid en de privileges vandaag verdwenen zijn. Ze zijn alleen minder zichtbaar. De rijken zijn de nieuwe machtigen, die hun invloed uitbouwen via de financiering van politieke partijen, belangen in de media en de beïnvloeding van wetgeving via lobbying. Met een simpele muisklik verhuist kapitaal naar een belastingparadijs, zodat overheden hun inkomsten moeten halen bij de gewone mensen die “de goede smaak hadden om in eigen land te blijven”, schrijft Piketty. Het voorspelbare gevolg is een afschuw voor de globalisering en ‘un sentiment d’abandon‘.

Via een ‘decentralisatie’ en ‘dynamisering’ van de macht en het geld wil Piketty de confiscatie van de democratie tegengaan. In zijn boek doet hij een reeks voorstellen, onder meer voor een beter politiek systeem, zoals het gelijkschakelen van de bedragen die burgers kunnen schenken aan politieke partijen. Vooral de economie krijgt een grondige beurt. Piketty pakt uit met enkele blikvangers, zoals de démarchandisation: grote stukken van de economie worden aan de vrije markt onttrokken.

U wilt onderwijs, gezondheidszorg en cultuur uit de vrije markt lichten, wat wellicht bijval zal oogsten. Maar u houdt het niet bij die sectoren.

THOMAS PIKETTY. “In een bepaalde mate moeten we ook transport, energie en media losmaken van de marktlogica en onderbrengen bij de overheid, vzw’s of coöperatieven. In de sociale democratieën van de vorige eeuw heeft dat heel goed gewerkt, dus moeten we in die richting verder. Ik zeg niet dat we 100 procent van de economie uit de markt moeten lichten. Maar sectoren als onderwijs, gezondheidszorg en cultuur overlaten aan de markt, werkt gewoonweg niet. Dat wijst de praktijk uit. De gesubsidieerde gezondheidszorg in Europa is tegelijk goedkoper en doelmatiger dan de privézorg in de Verenigde Staten. Kijk ook naar het onderwijs. De Trump University (opgericht door voormalig Amerikaans president Donald Trump, nvdr) draaide uit op een ramp, net zoals andere initiatieven voor de commercialisering van het onderwijs. De marktlogica doodt de intrinsieke motivatie van de leerkrachten.”

Sinds 1980 neemt de vermogensongelijkheid opnieuw toe in de Verenigde Staten en Europa. Om het tij keren kiest u voor een paardenmiddel: een startkapitaal voor elke vijfentwintigjarige, gefinancierd door een vermogensbelasting.

PIKETTY. “Op lange termijn mag de wereld dan wel bewegen naar meer gelijkheid, er blijft een extreme concentratie aan vermogen en erfenissen, ook in Europa. In 2020 erfde de armste helft van de Europese kinderen amper 6 procent van alles wat er te erven viel. Het rijkste tiende van de kinderen erfde 55 procent van het totaal. Dat is complete waanzin. Ik stel daarom voor om een minimumerfenis uit te keren aan elke vijfentwintigjarige, gefinancierd door een progressieve belasting op vermogen en erfenissen. De minimumerfenis bedraagt 60 procent van het gemiddeld vermogen per volwassene. In Frankrijk komt dat overeen met 120.000 euro.”

Een haalbaar voorstel, denkt u?

PIKETTY. “Wie in mijn systeem 1 miljoen euro erft – dat is het gemiddelde geërfde bedrag onder de 10 procent rijkste Franse kinderen – houdt daar nog altijd 600.000 euro van over. Als je dat vergelijkt met het minimum van 120.000 euro voor iedereen, dan blijven we nog altijd ver van de gelijkheid van kansen vandaan. Wat ik zo treffend vind, is dat mensen die de gelijkheid van kansen genegen zijn, zich ongerust maken over mijn voorstel. ‘De kinderen van armen, wat gaan die aanvangen met al dat geld?’ klinkt het dan. Alsof de kinderen van rijken alleen maar lovenswaardige dingen doen met hún erfenis.”

In feite wilt u niet zozeer geld schenken aan de armen, maar wilt u hen onderhandelingsmacht geven, schrijft u.

PIKETTY. “Ik denk oprecht dat een minimumerfenis de machtsstructuur van de samenleving kan transformeren. De miljardairs van onze planeet beseffen het allicht niet, maar 100.000 of 200.000 euro op je rekening in plaats van 0 euro maakt een enorm verschil. Wie niets heeft – zowat de helft van de bevolking verkeert in dat geval – moet om het even welke baan aanvaarden, tegen om het even welke voorwaarden, of toch bijna. Met 100.000 of 200.000 euro op je rekening kun je gemakkelijker nee zeggen. Beter nog: je kunt je huisvesting aanschaffen, een persoonlijk project starten of een bedrijfje oprichten. Die vrijheid zal de werkgevers en de rijken afschrikken, maar ook de samenleving dynamiseren. Maar het zal niet volstaan. Om het machtsevenwicht in de samenleving echt te herstellen, moeten we ook de welvaartsstaat versterken, met gratis toegang tot onderwijs en gezondheidszorg, werkloosheidsuitkeringen, pensioenen en een basisinkomen, dat alles gefinancierd met een progressieve inkomstenbelasting.”

In het bedrijfsleven wilt u het participatief socialisme invoeren, met inspraak voor de werknemers. Een loontrekkende bedrijfseigenaar zou al de meerderheid van zijn stemrechten verliezen vanaf tien werknemers. Dat klinkt erg ambitieus.

PIKETTY. “Niets garandeert dat een aandeelhouder beter geschikt is om een bedrijf te leiden dan de ingenieurs, technici en andere werknemers die een deel van hun leven, energie en knowhow investeren in het bedrijf. Vandaag is onze economie een monarchaal systeem. Moet een bedrijfsleider die een goed idee heeft op dertigjarige leeftijd daarom alle macht bewaren tot hij of zij vijftig, zeventig of negentig jaar oud is, ook in een immens bedrijf waar complexe beslissingen nodig zijn? Dat is een erg achterhaalde visie. Al in de jaren vijftig voerde Duitsland medebeheer in bedrijven in, later gevolgd door Oostenrijk en de Scandinavische landen. Mijn voorstel doet niets anders dan die evolutie doortrekken. Mijn participatief socialisme verschilt inderdaad van het huidige kapitalisme in vele landen. Maar het huidige kapitalisme verschilt ook van het patriarchale en koloniale kapitalisme van begin vorige eeuw. De verandering die ik voorstel, is dus niet groter dan de verandering die we al hadden. Die verandering duurt voort. Gelijkheid is geen droom.”

Toch waarschuwt u dat nieuwe maatschappelijke instellingen niet altijd de verhoopte emancipatie brengen. Als voorbeeld geeft u de instellingen die voortkwamen uit de communistische revolutie in de ex-Sovjetunie. Die zijn uitgedraaid op ‘een totalitaire ramp’, schrijft u.

PIKETTY. “Voor alle duidelijkheid: ik ben veel meer geïnspireerd door de sociaaldemocratische instellingen dan door de Sovjet-instellingen. Wat gewerkt heeft in de twintigste eeuw, zijn de sociale zekerheid en progressieve belastingen. Anders gezegd: ik kijk meer naar Duitsland, Zweden en Frankrijk dan naar de ex-Sovjetunie. Maar ik wil geen steen werpen naar de communisten in Rusland. Zij moesten vertrekken vanuit het tsaristische regime dat het lijfeigenschap nog maar net had afgeschaft. Vergeleken met dat vertrekpunt mogen de communistische verwezenlijkingen op het gebied van onderwijs en gezondheidszorg best gezien worden.”

Over nieuwe instellingen gesproken: u wilt iedere wereldburger recht geven op een deel van de winst van de bedrijven van de planetaire miljardairs. U pleit dus voor een internationale fiscaliteit?

PIKETTY. “Het zal niet anders kunnen. Er is al een begin mee gemaakt, met een minimumbelasting van 15 procent op multinationals, afgesproken door zowat 140 landen. Maar dat tarief is te laag, en arme landen hebben er niet veel aan, omdat er weinig multinationals actief zijn. De welvaart van de rijke landen zou niet bestaan zonder de grondstoffen en de arbeid in de arme landen. Bovendien krijgt de arme wereld de volle laag van de klimaatopwarming, die voor grotendeels veroorzaakt is door de rijke wereld. Er moeten systemen komen om de opbrengsten eerlijker te verdelen. Voor de rijke landen liggen de problemen van de arme landen ver van hun bed. Maar als er grondstoffen ontdekt worden, zijn de westerse multinationals ‘s anderendaags al ter plekke. Over hypocrisie gesproken.”

In uw land is er heisa over de ecologische voetafdruk van de privéjets van miljardairs. Dreigen de armen het slachtoffer van het klimaatbeleid te worden?

PIKETTY. “Regeringen die dat toelaten, worden van de kaart geveegd. De verhoging van de Franse CO2-taks ontketende in 2018 de beweging van de gele hesjes. ‘Ja maar,’ zei de regering, ‘het is voor het klimaat.’ Alleen gebruikte ze de opbrengst van die heffing om de afschaffing van de belasting op de grote fortuinen te financieren. Daar werd het volk zot van, natuurlijk. De gelijkheid is aan een opmars bezig, maar zeker ben je nooit.”