‘Politici tonen collectief onvoldoende verantwoordelijkheid omdat ze individueel onvoldoende verantwoordelijkheid dragen’

De vaststelling is al tot in den treure gemaakt: het politieke bedrijf in België vergt steeds meer energie voor steeds minder resultaat. Toch ken ik veel politici als talentvol en hardwerkend. Hun fascinatie met de oppervlakkige waan van de dag, opgejaagd door klassieke en sociale media, is soms onvrijwillig, soms obsessief. Ze delen vaak de frustratie en, met de jaren, het cynisme over het onvermogen van ons democratisch bestel, hoewel ze daar finaal ook zelf aan bijdragen.

Als het niet in de eerste plaats aan de politici zelf ligt, wat zijn dan structurele oorzaken van de onmacht van onze politieke macht? Ik voel veel voor de thesis dat politici collectief onvoldoende verantwoordelijkheid tonen omdat ze individueel onvoldoende verantwoordelijkheid dragen. Daarbij wordt vooral gekeken naar onze complexe staatsstructuur die de bevoegdheden oeverloos verdeelt. Wanneer iedereen bevoegd is, is er uiteindelijk niemand verantwoordelijk. Ergo georganiseerde onverantwoordelijkheid.

Je kunt die logica doortrekken naar die andere staatshervorming: de Europese. De overdracht van belangrijke bevoegdheden aan de Europese Unie heeft de Belgische politiek deels leeggezogen of gedegradeerd tot een uitvoerder van Europese directieven. In beide gevallen krimpt het speelveld van de Belgische democratie. Minder sérieux geeft meer theater. Daarenboven is Europa een nuttig schild tegen de nefaste gevolgen van politieke onverantwoordelijkheid. Zonder de euro waren onze begrotingen nooit zover ontspoord als nu, want dan waren de Belgische frank en onze nationale kredietwaardigheid al lang door de financiële markten gekelderd.

Dan is er de vergaande versnippering van de politieke partijen. Daardoor is zowat elke mainstreampartij tegelijkertijd in existentieel gevaar en essentieel voor de politieke stabiliteit. Koppel overlevingsdrang aan politieke onmisbaarheid en je krijgt systematische onverantwoordelijkheid. Als regeringsdeelname gelijkstaat met overlevingsstrijd, dan telt de perceptie van scoren meer dan de realiteit van besturen, en de veronderstelde achterban meer dan het algemene belang. Als de partijpolitiek versplintert, dan zijn partijen constellaties van concurrerende dogma’s zonder ruimte voor een beleidscompromis. Klinkt herkenbaar?

Bovenal produceert onze partijpolitiek onverantwoordelijkheid doordat we geen federale politieke partijen kennen. Regionale partijen kunnen zich met totale hallucinaties laten verkiezen. In Vlaanderen met hervormingsdromen die Wallonië nachtmerries vindt, in Wallonië met uitgavenfeesten die Vlaanderen doen steigeren. Ideologische partijversnippering is erg. In combinatie met regionalisering is ze dramatisch. Daarin is onze structurele onverantwoordelijkheid overigens rationeel. De grote sociaal-economische verschillen tussen de regio’s vergen eigenlijk verschillend beleid per regio. Vermits dat federaal niet mogelijk is, tenzij een van de regio’s verliest, regeert vooral de stilstand.

Dan maar hopen op het parlement, toch nog altijd de wetgevende macht. Alleen hangt die aan de touwtjes van de particratie. Partijbonzen bepalen de lijsten en beheren de middelen. De gelukkig geplaatsten wacht de kadaverdiscipline die de ontvlambare partijversnippering en het federale koorddansen vergen. Ook het parlement en de parlementariërs zijn daarmee structureel onverantwoordelijk gemaakt. De gevolgen daarvan zien we elke week op de buis.

We zouden kunnen hopen op een sturende ambtenarij, maar dat is niet onze traditie. Op het sociaal overleg, maar ook dat is in onverantwoordelijkheid verzand. Op de kiezer zelf dan maar? Geconfronteerd met te veel keuzes en te weinig impact gedraagt die zich zoals al de rest. Incentives tellen. De onze stimuleren onverantwoordelijkheid, structureel.

De auteur is strategieconsultant, doceert aan de UGent en is fellow bij het Itinera Institute in Brussel. www.marcdevos.eu