Sam Brokken en Paul De Hert over het coronabeleid: ‘De pensée unique van nu is zelden gezien’

Het afgelopen anderhalf jaar stonden lockdowns, de test- en traceerstrategie en massavaccinatie centraal in de strijd tegen corona. Blijft dat recept het best zoals het is, of is het tijd voor iets anders? Twee critici komen met argumenten voor een andere aanpak.

Om de coronapandemie in te dijken zetten beleidsmakers sinds begin dit jaar in op massale vaccinatie en grootschalig testen en traceren. Die aanpak moest het pad naar de vrijheid effenen en een terugkeer naar het normale leven mogelijk maken.

Dat narratief vertoont de jongsten weken barsten. Ondanks de hoge vaccinatiegraad in ons land loopt het aantal covid-besmettingen en ziekenhuisopnames weer op. Het winterseizoen is begonnen, net nu de vaccins hun efficiëntie tegen besmetting en de verspreiding van het virus sneller lijken te verliezen dan verwacht. Meer dan de helft van de covid-patiënten in het ziekenhuis is gevaccineerd. Dat is statistisch verklaarbaar door de hoge vaccinatiegraad, maar een maand geleden leek niemand met dat scenario rekening te houden. Sciensano benadrukte toen nog dat vooral niet-gevaccineerden naar het ziekenhuis moesten.

Nu de vierde golf op snelheid komt, mikken de overheden in ons land nog altijd op algemene vaccinatie. Ze breiden het gebruik van de coronapas uit, terwijl Jan Modaal zich hardop afvraagt of er geen vaccinverplichting moet komen. De beroepsfederatie Agoria overweegt wie zich niet liet vaccineren de toegang tot de werkvloer te ontzeggen. Hier en daar hoor je dat een boosterprik voor iedereen onvermijdelijk is en dat min-twaalfjarigen vaccineren een serieuze optie moet zijn.

Zes controversiële tegenstemmen uit België en Nederland kwamen deze zomer aan bod in een documentairereeks van de journalisten Jakobien Huisman en Alain Grootaers. De gezondheidsonderzoeker Sam Brokken en de jurist Paul de Hert (VUB) behoorden tot de gasten. Brokken was lector en onderzoekshoofd gezondheidswetenschappen aan de Universitaire Associatie Hasselt en de Eramushogeschool Brussel. In februari nam hij in De Zevende Dag het massavaccinatiebeleid op de korrel. Hij pleitte voor een gerichte vaccinatie van ouderen en kwetsbaren. Kort daarop werd hij ontslagen, al ontkende zijn toenmalige werkgever elk verband met het televisieoptreden. Eerder was hij voorstander van een selectieve lockdown van kwetsbare groepen, zonder de gezonde bevolking restricties en verplichtingen op te leggen. De Hert is privacy-expert en hoogleraar rechten aan de VUB. Hij liet zich kritisch uit over de gevolgen van het test- en traceerbeleid voor onze persoonsgegevens en voor de rechtsstaat.

Hoe kijken beide critici aan tegen de oplopende besmettingen en de recente maatregelen? “De basis van de oplossing is nog altijd dat wie ziek is, thuis blijft”, zegt Brokken. “Mijn voorstel voor een selectieve lockdown kreeg destijds de kritiek dat ik zwakke mensen wilde isoleren. Maar dat is niet het doel: ik pleit ervoor de gezonde bevolking te leren omgaan met de zwakkeren en met het virus. Leer de mensen dat ze mogelijk een gevaar zijn voor anderen wanneer ze ziek zijn. Laat mensen met onderliggende aandoeningen samen met hun huisarts beslissen welke voor hen gerichte maatregelen zijn om niet besmet te worden.”

De beleidsmix met vaccinaties is erin geslaagd de pandemie in te dijken. Wat is uw kritiek dan nog op het gevoerde beleid?

PAUL DE HERT. “Er wordt veel te weinig stilgestaan bij de hoe-vraag. Hoe verloopt het testen en traceren? Hoe wordt zo’n vaccinatiecampagne uitgerold? En welke impact heeft dat op de rechtsstaat en onze privacy? Ik ben teleurgesteld door de middelmatigheid van onze overheden en over de perceptie die mensen hebben van wat goed overheidsoptreden is. We hebben te maken met een pensée unique die zelden gezien is.

“Tegelijk zie ik wel een positieve evolutie in het beleid: de fouten van het begin van de pandemie worden niet allemaal herhaald. Er zitten er goede dingen in de nieuwe pandemiewet, maar ook slechte. Daarover in debat gaan is een vertrouwd gegeven in een rechtsstatelijke traditie waarin macht, tegenmacht en het parlement hun rol spelen en waar kritiek mogelijk is. Dat ligt in het vaccindebat moeilijker. Ik mag bijvoorbeeld zeggen dat bepaalde besluiten van ministers slecht zijn. Maar een kritische bedenking over de massale vaccinatiecampagne heeft Sam zijn baan gekost.”

SAM BROKKEN. “Mij stoort het gebrek aan debat. Toen ik me in het Verenigd Koninkrijk specialiseerde in openbare gezondheidszorg, heb ik geleerd dat het in een crisis belangrijk is zo veel mogelijk de neuzen in dezelfde richting te krijgen. Tegelijk moet je de kaders en de protocollen die je uitvaardigt regelmatig evalueren. Zo’n procesevaluatie gebeurt na bijna twee jaar in de crisis amper. Het aanvankelijk dominante perspectief durft na verloop van tijd nochtans af te wijken van het voortschrijdend wetenschappelijk inzicht. Dat is ook nu het geval. We zijn gestart met een bepaald narratief, dat toen volkomen valabel was. Gaandeweg is de wetenschap een andere richting ingeslagen, terwijl dat leidende verhaal dominant is gebleven. Er is een these, maar de antithese mocht niet aan bod komen.”

Welke wetenschappelijke ontwikkelingen heeft het beleid dan gemist?

BROKKEN. “Bijvoorbeeld dat de vaccins niet zo efficiënt zijn als verhoopt. Al tientallen studies hebben aangetoond dat de deltavariant de immuniteit opgewekt door vaccins bijzonder goed omzeilt.”

DE HERT. “Het zou toch niet onlogisch zijn de vaccins vooral in te zetten bij kwetsbaren en risicogroepen? Doelgroepvaccinatie, zoals bij griep, in plaats van massavaccinatie. Maar het gesprek daarover is onmogelijk. Er is een sterke stigmatisering van mensen die kritisch staan tegenover massavaccinatie.”

Rabiate antivaxers en complotdenkers halen die kritische bedenkingen wel gretig aan.

BROKKEN “Ik heb geen controle over wie welk standpunt aanhaalt en voor welk doel, maar wil dat zeggen dat die bedenkingen dan niet gemaakt mogen worden?”

Die gekozen strategie is volop in uitvoering. De vraag is intussen: moeten we ook kinderen vaccineren en iedereen een boosterprik geven om groepsimmuniteit te bereiken?

BROKKEN. “Bij een muterend virus kun je geen groepsimmuniteit bereiken met enkel een vaccin. Daarom heeft massavaccinatie weinig zin. Let op, de coronavaccins blijven uiterst belangrijk. Zelfs al zouden ze maar 10 procent efficiënt zijn, dan nog betekenen ze voor sommigen het verschil tussen leven en dood. Alleen zijn ze volgens mij vooral nuttig voor ouderen en mensen met onderliggende aandoeningen.

“Nu hebben we anderhalf jaar lang mensen weggeduwd van het virus en zijn we aan het vaccineren op basis van een virusstam die anderhalf jaar oud is. We hadden net zo goed een vorm van immuniteit kunnen bereiken door ouderen en kwetsbaren te beschermen met afstandsmaatregelen en het vaccin, terwijl we de rest van de bevolking aan het virus konden blootstellen. Ze liep nauwelijks risico eraan te overlijden.”

Die grotere kans om te overlijden was toch net de reden waarom mensen zijn weggehouden van het virus?

BROKKEN. “Daarover is er voortschrijdend wetenschappelijk inzicht. Het aantal sterfgevallen in verhouding tot de algemene besmettingsgraad, de zogenoemde infection fatality rate (IFR), ligt veel lager dan eerst gedacht, zeker bij jonge, gezonde mensen.”

De ziekenhuiscapaciteit is toch nog nooit zo op de proef gesteld?

BROKKEN. “In 2015, 2017 en 2018 had je allemaal epidemische griepseizoenen waarin de ziekenhuizen overvol lagen. De overbezetting van de ziekenhuizen is al jaren een probleem. De overrompeling van de afdelingen intensieve zorg vorig jaar werd volgens mij veroorzaakt door verschillende factoren. De capaciteit was te laag door de onderfinanciering van de ziekenhuizen, maar er speelde ook een collectieve angst, waardoor mensen zich te snel aanboden op spoed. De huisartsen versterkten dat fenomeen door patiënten te snel door te sturen, in een poging de verspreiding van de pandemie te beperken. In Nederland bijvoorbeeld was de zuurstofsaturatie in het bloed het enige criterium om al dan niet in een ziekenhuis terecht te komen.”

Wat vindt de jurist?

DE HERT. “Het probleem is dat de discussie bijna alleen maar gaat over wel of niet vaccineren. Mij interesseert vooral de aansprakelijkheidskwestie. De vaccinproducenten hebben die verantwoordelijkheid van zich afgeschoven met het excuus dat ze onvoldoende lang hebben kunnen testen. De overheid kiest er vervolgens voor de vaccins massaal uit te rollen, maar doet dat op basis van geïnformeerde toestemming. De verantwoordelijkheid ligt met andere woorden bij de mensen zelf. Ik vind dat de aansprakelijkheid voor eventuele bijwerkingen niet goed is geregeld, en dat vind ik geen goed bestuur. Zeker niet omdat de eerste lijn, de huisartsen, volledig buitenspel staat in die vaccinatiecampagne.”

Die zijn hun rol toch blijven spelen?

DE HERT. “Nee, in die vaccinatiecentra waren weinig artsen te zien. Een normaal proces zou zijn: je krijgt een oproep om je te laten vaccineren, daarmee ga je naar je huisarts om te bespreken welke vaccins er zijn en wat voor jou de risico’s zijn, vervolgens neem je een bloedtest af om te kijken of er al antilichamen aanwezig zijn, en op basis van al die zaken beslis je of je je al dan niet laat prikken. In plaats daarvan hebben wij bussen ingelegd en dj’s ingehuurd om er een vaccinfeestje van te maken. Dat wordt hier blijkbaar beschouwd als goed bestuur. De grondwet verbiedt dwang, maar spreekt niet over nudging of aansporing, misleiding en angst aanjagen. Die strategieën zijn massaal toegepast, en dat is voor een rechtsstaat problematisch.”

Dat zou toch tijd gekost hebben. Tijd die de lockdownmaatregelen alleen maar zou hebben verlengd. Daarvoor had de bevolking toch het geduld niet meer?

DE HERT. “Ongeduld is iets gevaarlijks. Een overheid moet een ongeduldige meerderheid afremmen en ervoor zorgen dat er achteraf geen kater volgt. Die dreigt er nu wel te komen.”

BROKKEN. “Het virus wordt endemisch. Je ziet vergelijkbare cijfers in de landen met een hoge en in die met een lage vaccinatiegraad. Het aantal ziekenhuisopnames en sterfgevallen in verhouding tot de bevolking is ongeveer gelijk. Nochtans gaan we met de uitbreiding van de coronapas naar een gesegregeerde samenleving, waaraan de niet-gevaccineerden niet meer mogen deelnemen. Wat als er zelfs met die aanpak nieuwe besmettingen en ziekenhuisopnames bij blijven komen? Hoe groot zal het vertrouwen in de politiek dan nog zijn?”

DE HERT. “Hetzelfde zie je bij de werkgevers die de coronapas willen inzetten op de werkvloer, zonder stil te staan bij de privacyschendingen. Arbeidsgeneesheren mogen zicht hebben op de gezondheidsgegevens van werknemers, maar niet de werkgever. Die mag die gegevens niet gebruiken om werknemers tot wat dan ook te verplichten. De minister van Werk heeft duidelijk gefaald in het juist aansturen van het middenveld.”

Je moet wel iets doen. De coronapas is het instrument van het minste kwaad.

DE HERT. “Momenteel is het vooral een pestinstrument. Initieel was het bedoeld om in Europa het verkeer tussen lidstaten mogelijk te maken. In die zin vind ik de invoering terecht, want de vrijheid van personen is een van de pijlers van de Europese Unie. Die moet gegarandeerd blijven. Maar lidstaten toestaan om die coronapas vrij te gebruiken voor andere doeleinden, is vragen om problemen.”

Hoezo?

DE HERT. “De regeling rond het covid safe ticket zit vol domme beleidskeuzes. Gevaccineerden krijgen onverdedigbare privileges, terwijl ze zelf besmettelijk kunnen zijn. Die mensen vinden dat ze hun plicht hebben gedaan. De beleidsmakers willen hun daarom zo lang mogelijk dat gevoel van beloning laten behouden, om geen kater te veroorzaken. Tegelijk krijgen mensen die natuurlijk besmet zijn geweest, maar voor zes maanden een attest, terwijl hun immuniteit tegen het virus superieur is aan de immuniteit opgewekt door vaccins. Ze worden ertoe aangezet zich alsnog te laten prikken. Je krijgt als ongevaccineerde ook alleen maar groen licht met een PCR-test en niet met een sneltest of een zelftest, terwijl die betrouwbaar genoeg zijn. Dat is toch onzinnig?”

Pleit u dan voor meer snel- en zelftests?

DE HERT. “Ja. Ze zouden overal in de rekken moeten liggen voor een halve euro, en niet voor 6 euro, zoals nu. Als ik nu naar het theater wil, raak ik enkel binnen met een overheidsgestuurd instrument, terwijl de overheid geen zaken heeft met mijn gezondheidstoestand. Op zich heb ik niets tegen tests, maar ze moeten niet worden gekoppeld aan tracing. De overheid moet daar niet in tussenbeide komen. Dat is iets tussen mij en dat theater. Heel het testing-en-tracingconcept wordt niet herbekeken, terwijl het volgens een recent rapport van het Britse parlement niet werkt. Het Verenigd Koninkrijk heeft er 37 miljard pond aan besteed, zonder dat het enig resultaat heeft opgeleverd om de pandemie te beheersen.

“Ik zou het wel een goed idee vinden dat gevaccineerden ook getest worden voor ik met hen in de zaal zit, want zij kunnen ook besmet zijn. Maar zij krijgen een vrijgeleide. Ik leid daaruit af dat de overheid minder is geïnteresseerd in de gezondheid van zijn burgers dan in het controleren, traceren en politiëren ervan.”

BROKKEN. “De vraag is ook of we in een testmaatschappij willen leven voor een ziekte met een risicoprofiel dat lager ligt dan initieel gedacht, en waar we dankzij voortschrijdend wetenschappelijk inzicht nu beter weten mee om te gaan. Wat mij betreft moeten de procedures en de beslissingen meer worden geëvalueerd en in lijn gebracht met het actuele wetenschappelijke onderzoek.”