Rusland kan een escalatie van de oorlog in Oekraïne niet aan

De economie van Rusland kan een lange oorlog uitzitten, maar dan mag die niet veel intenser worden. Terwijl wellicht net dát nodig is om de situatie op het slagveld in zijn voordeel te keren.

Rusland heeft de afgelopen veertien maanden drie prestaties geleverd: het heeft manieren gevonden om de internationale sancties te weerstaan, het heeft genoeg mannen en materieel geleverd om de Russische invasie voort te stuwen, en dat alles zonder een scherpe daling van de levensstandaard, die zou kunnen leiden tot onrust onder de bevolking. Maar een escalatie van de oorlog in Oekraïne kan die successen onvermijdelijk tenietdoen.

Rusland kampt met het breedste scala aan sancties dat ooit aan een groot land is opgelegd. Toch zijn de resultaten teleurstellend. De meest opvallende maatregelen waren gericht tegen oligarchen en andere trawanten van het regime van president Vladimir Poetin. Buitenlandse regeringen hebben voor 100 miljard dollar particuliere Russische activa bevroren. Dat is slechts een kwart van de 400 miljard dollar die Russen in het buitenland bezitten. Bovendien kunnen de sancties de weg vrijmaken voor een nieuwe generatie oligarchen. Na het massale vertrek van westerse bedrijven liggen honderden miljarden dollars aan activa voor het grijpen.

Ook de financiële sancties hebben een beperkt effect. Bijna twee derde van het Russische banksysteem is uitgesloten van het internationale betalingssysteem en kan niet langer transacties in euro’s of dollars verwerken. Maar de westerse landen hebben de Russische banken niet helemaal afgesneden: ze moeten nog kunnen betalen voor de olie en het gas dat ze uit Rusland blijven importeren. Bovendien worden achterpoortjes bedacht. De gemiddelde dagelijkse transacties via CIPS, China’s alternatief voor Swift, zijn sinds het begin van de invasie met de helft gestegen.

Parallelle invoer

Het effect van de uitvoerbeperkingen heeft ook teleurgesteld. De verkoop van duizenden hightechproducten aan Rusland is verboden, en veel westerse bedrijven die in Rusland actief waren, zijn vertrokken. De directe buitenlandse investeringen in Rusland zijn met een kwart gedaald. Toch importeert Rusland bijna evenveel als voor de invasie. Nieuwe handelspartners, zoals China, hebben het Westen vervangen. De parallelle invoer, de ongeoorloofde verkoop aan Rusland via een derde land, is toegenomen. Zo is de export uit de Europese Unie naar Armenië in 2022 verdubbeld, terwijl de Armeense uitvoer naar Rusland is verdrievoudigd. Rusland lijkt ook aan de onderdelen te komen om zijn burgervliegtuigen in de lucht te houden. Hackers stelen updates van vliegtuigsoftware die Russische bedrijven niet meer kunnen kopen.

Gezien de capaciteiten en beperkingen van Rusland, zal het waarschijnlijk kiezen voor een langzamere campagne in Oekraïne’ Denktank CSIS

Aziatische kopers nemen de olie af die Europa niet langer wil invoeren. In maart ging bijna 90 procent van de Russische uitvoer van ruwe olie naar China en India, tegenover een kwart voor de oorlog. De nieuwe kopers en de hoge grondstoffenprijzen hebben ertoe bijgedragen dat het overschot op Ruslands lopende rekening is gestegen tot een record van 227 miljard dollar, of 10 procent van het bbp.

Maar een topjaar wordt het niet. De prijs van een vat Brent is gedaald tot onder 85 dollar. Volgens analisten heeft Rusland een prijs van meer dan 100 dollar per vat nodig om zijn begroting in evenwicht te brengen. Volgens het Internationaal Energieagentschap lagen de olie-inkomsten van Rusland in maart 43 procent lager dan een jaar eerder. Economen verwachten dat het overschot op de lopende rekening dit jaar daalt naar 3 à 4 procent van het bbp, wat overeenstemt met het gemiddelde van de jaren 2010.

Toch heeft Rusland genoeg mogelijkheden om zich te financieren. Het Russische staatsinvesteringsfonds beschikt nog over 150 miljard dollar. De regering kan ook meer schulden maken. Aan de enorme export van vorig jaar hielden grote Russische energiebedrijven veel geld over, dat ze ergens moeten stallen. Die bedrijven kan de overheid ook een overwinstbelasting opleggen, zoals vorig jaar. En Russische financiële instellingen beschikken over voldoende activa om 25 jaar lang tekorten van 10 miljard roebel te dekken. Geld zal dus geen ernstige beperking vormen voor de oorlogsinspanning.

Manschappen en materieel

Maar het vervangen van beschadigde wapens en munitie is niet alleen een kwestie van geld. Rusland heeft op grote schaal militair materieel verloren, zoals pantservoertuigen, vliegtuigen, drones en artilleriesystemen. Eén oplossing is terug te vallen op de voorraden, hoewel veel ervan oud en slecht onderhouden zijn. Een andere is wapens die bestemd zijn voor de export om te leiden naar de frontlinie. Volgens Siemon Wezeman van de Zweedse denktank Sipri is de Russische wapenexport gekelderd van 50 miljard dollar in 2021 tot 11 miljard vorig jaar.

Rusland probeert ook meer wapens te maken. Sommige fabrieken werken de klok rond. Het probleem is dat Rusland voor de productie van geavanceerde wapens in het Westen vervaardigde, hoogwaardige onderdelen nodig heeft, van motoren tot microchips. Om microchips te sparen stopte de regering in februari tijdelijk met het aanvaarden van aanvragen voor biometrische paspoorten. Dure wasmachines worden massaal ingevoerd om er chips uit te halen, vermoedelijk voor raketten en andere militaire uitrusting.

Maar de geproduceerde hoeveelheid wapentuig is lang niet zo groot als wat Rusland nodig heeft om zijn slinkende voorraden te vervangen. Wat Rusland echter aan kwaliteit mist, kan het deels compenseren door het oppoetsen van wapens uit het Sovjettijdperk. Zo rust het misschien wel negentig oude tanks per maand uit met nieuwe elektronica en communicatiesystemen. Het knapt oude raketten op, die minder nauwkeurig maar moeilijk te onderscheppen zijn, en hergebruikt nucleaire overbrengingssystemen. Het kannibaliseert burgervliegtuigen om gevechtsvliegtuigen te repareren. Rusland krijgt ook militaire voorraden van bondgenoten. Kortom, de kwaliteit van de Russische wapens neemt af, maar het land heeft manieren gevonden om niet zonder te zitten.

Genoeg mensen vinden om de oorlogsinspanningen gaande te houden is een andere uitdaging. Velen zijn gesneuveld, velen zijn geëmigreerd. Tot december 2022 was het aantal werkende Russen onder de 35 jaar afgenomen met 1,3 miljoen, stelt de accountant FinExpertiza. Bedrijven hebben moeite om personeel te vinden. Er zijn tweeënhalve vacatures voor elke werkloze, waardoor de Russische arbeidsmarkt twee keer zo krap is als die van Amerika.

Het tekort aan arbeidskrachten maakt het leven ook moeilijk voor militaire recruiters. Maar met genoeg dwang zou Rusland geen problemen mogen hebben om zijn rangen te vullen. Maar meer mensen aan het front betekent minder mensen in kantoren en fabrieken. En hoe meer de dienstplicht in grote steden als Moskou en Sint-Petersburg wordt ingevoerd, hoe groter de kans op onrust.

Levensstandaard

Het derde economische wapenfeit van de regering is de handhaving van de levensstandaard. Vorig jaar ging 3 procent van het bbp extra naar de stimulering van de economie. De economische steun aan civiele bedrijven is in 2022 met 20 procent gestegen tot 4,3 miljard roebel, en tussen januari en half maart nog eens met 45 procent tegenover dezelfde periode vorig jaar. De banken wordt gevraagd bedrijven met schulden ademruimte te geven. Ook de sociale uitgaven zijn gestegen, van 6 naar 7 triljoen roebel (4,5% van het bbp).

Daardoor heeft de oorlog de Russische levensstandaard niet erg aangetast. De consumentenprijzen zijn vorig jaar met 12 procent gestegen, grotendeels door de depreciatie van de roebel in het voorjaar. Het gemiddelde loon bij middelgrote en grote bedrijven, waaronder veel staatsbedrijven, is vorig jaar marginaal gestegen, zelfs als rekening wordt gehouden met de inflatie. De waarde van het spaargeld van de bevolking is slechts licht gedaald, blijkt uit de statistieken van de centrale bank. De inflatie is in maart teruggevallen tot 3,5 procent.

De Russische economie bleek veerkrachtig. Het reële bbp daalde vorig jaar met slechts 2 à 3 procent, veel minder dan de voorspelde 10 à 15 procent. De meeste voorspellers denken dat de economie dit jaar zal groeien. Dat alles wijst erop dat Poetin de oorlog nog wel enige tijd kan volhouden. Het uitbreiden ervan is echter een andere zaak. Sommige rechtse partijen willen dat Poetin meer dan een paar procentpunten van het bbp aan de invasie besteedt. Maar dat zal niet eenvoudig zijn. Alle manieren om snel geld bij elkaar te krijgen – geld drukken, meer overheidsschulden, belastingverhogingen of een grote verschuiving van de overheidsuitgaven naar defensie – zouden de sfeer van rust, controle en stabiliteit ondermijnen die Poetin graag wil handhaven.

Het is onduidelijk of veel meer geld uitgeven de gewenste resultaten zou opleveren. De Russische economie is niet het geplande commando- en controleapparaat uit de Sovjettijd. Het omzetten van een budgettaire bazooka in meer conventionele wapens zou dus in het beste geval tijd kosten. De inspanning zou de knelpunten verergeren die de militaire productie van Rusland nu al beperken. Veel zou afhangen van de blijvende steun van China, de Golfstaten en andere partnerlanden. Zij zouden weleens nerveus kunnen zijn om een grote Russische escalatie toe te staan.

“Gezien de capaciteiten en beperkingen van Rusland, zal het waarschijnlijk kiezen voor een langzamere campagne in Oekraïne”, zegt een rapport van de denktank CSIS. Poetin is erin geslaagd de Russische economie te isoleren van de ergste gevolgen van oorlog en sancties, maar op een manier die het moeilijk maakt de oorlog te winnen.