‘Plato had geen iPad’

Ons gedrag krijgt vorm door de gevolgen ervan. Daarom rijden we met auto’s, gebruiken we smartphones, lezen we boeken, en slikken we samen tonnen pillen. Dat zegt professor-emeritus aan de Vlerick Business School Marc Buelens.

De krant van 6 oktober trok aan vier alarmbellen, stuk voor stuk onwaarschijnlijk sterke verslavingen: eetstoornissen, pijnstillers, sociale media en de leukste titel was: ‘Instagram is net als een fles cognac: niet voor kinderen.’ Alcoholverslaving kan, maar alleen als je volwassen bent.

Al die gedragingen zijn ontspoorde leerprocessen. Niemand wordt geboren met een verslaving aan alcohol, pillen, sociale media of hamburgers. Het is aangeleerd gedrag, met de hulp van sterke industriële spelers. Je zou dan denken dat verontruste psychiaters al tien jaar aan de alarmbel trekken. Welke leerprocessen kunnen die eindeloze verslavingsepidemieën tegengaan? Welke methodes beheerst het bedrijfsleven wel, maar de consument niet? Vruchteloos heb ik gezocht naar gezaghebbende cultuurpessimisten die minstens een basisanalyse van die ontspoorde leerprocessen maken. Nee, hun idolen blijven Plato, Husserl, Nietzsche en – begrijpe wie begrijpe kan – de psychoanalyse.

Veel intellectuelen ergeren zich aan de cancelculture. Maar de man die haarfijn heeft uitgelegd hoe dat soort leerprocessen verloopt, B.F. Skinner, wordt nooit geciteerd. Zijn zonde? Beweren dat je een taal leert zoals je leert tennissen, autorijden, alcohol drinken, pornosites bezoeken en pijnstillers slikken. De taalkundige Noam Chomsky heeft van dat soort denken over taal brandhout gemaakt. De ironie wil dat als onze jeugd niet meer kan spellen en dat ook nog vervelend vindt, Naom Chomsky ons niets te bieden heeft, en B.F. Skinner des te meer. Chomsky heeft een voornaam, Skinner alleen initialen.

De andere doodzonde van die behaviorist? Duiven leren pingpongen. Nee, mensen zijn geen duiven. Mensen zijn rationele, bewuste wezens op zoek naar zingeving en verbondenheid, vertellen ons de verontruste psychiaters keer op keer. Spijtig bedenk ik dan dat die zinzoekers zich volvreten en verslaafd zijn aan pijnstillers en videogames. Maar ja, Plato heeft daar niets over te zeggen. Dus is het probleem niet echt belangrijk.

De verontruste kritische maatschappijdenkers weten wat er aan de hand is. Gebrek aan solidariteit, aan zingeving, aan verbondenheid. De diepere oorzaak? Het kapitalisme. Schaf het kapitalisme af en vervang het door een economisch systeem dat niet op winst maar op de mens is gericht, en er is weer hoop. Maar hoe vermijd je in de donuteconomie dat mensen verslaafd worden aan eten, drinken, gokken, pijnstillers? Plato herlezen? Husserl?

In de loop van de geschiedenis heeft de mensheid zijn problemen opgelost door technologie: ploegen, koetsen, kachels, radio’s, telefoons, barcodes, laserstralen, vaccins. Technologie vernieuwt zich – leert bij – in een zelden gezien tempo. Cultuurpessimisten blijven erop wijzen dat de snelheid te hoog ligt voor ons arme brein, en nu vooral voor onze arme planeet. Behaviorisme doet geen uitspraken over vereenzaming, socialisme, spiritualiteit, maar toont wel hoe we met z’n allen verslaafd raken. Marketers van bol.com en Amazon beheersen die principes perfect. In de strijd tussen de onafhankelijke, betere boekhandel met zijn zingevende, door Chomsky geïnspireerde boekhandelaar en de skinneriaanse gedragstechnologie van bol.com kennen we de winnaar. Het basisprincipe van die technologie is nochtans eenvoudig: beloond gedrag wordt herhaald. Ons gedrag – niet: onze zingeving! – krijgt vorm door de gevolgen ervan. Daarom rijden we met auto’s, gebruiken we smartphones, lezen we boeken, en slikken we samen tonnen pillen.

Met alle respect voor Plato, Husserl en weinig respect voor Freud: zij hebben al eeuwenlang bewezen dat ze over de huidige problemen weinig bruikbaars te vertellen hebben. Ik neem het hen niet kwalijk. Ze hadden geen iPad.