‘Degrowth is een van de gevaarlijkste ideeën van onze tijd’: liberaal denker Johan Norberg over kapitalisme als motor van vooruitgang

De Zweedse historicus Johan Norberg is een gepassioneerd voorstander van het kapitalisme. In zijn nieuwste boek, The Capitalist Manifesto, waarschuwt hij voor de gevaren die zowel van links als van rechts komen, waar politici steeds vaker twijfelen aan de waarde van economische vrijheid en pleiten voor meer gecentraliseerde macht. “Sinds de jaren vijftig is het risico om te sterven in een klimaatgerelateerde ramp met 90 procent gedaald. Niet omdat de opwarming van de aarde fictie is, maar omdat we rijker en technologisch geavanceerder zijn geworden.”

Vreest u niet dat u met dit laatste boek preekt voor de eigen parochie? Pleitbezorgers van degrowth en rechtse nativisten zullen de boodschap waarschijnlijk niet ter harte nemen.

JOHAN NORBERG. “Dat risico is er zeker, maar soms is het belangrijk voor eigen parochie te preken. In de geschiedenis zien we vaak een reactie tegen openheid en vrije markten, aangedreven door bepaalde groepen. Of dat leidt tot een aanzienlijke terugval, hangt af van degenen die de waarde van die ideeën begrijpen. Als ze zwijgen, kan dat beslissend zijn. Mijn boek herinnert eraan dat we die verandering niet hoeven te accepteren, vooral omdat de feiten die niet ondersteunen. Het kapitalisme blijft de beste hoop voor de mensheid. Als je het daarmee eens bent, spreek je dan uit en bied weerstand tegen zowel nativistische protectionisten als de degrowthers. Dat kan het verschil maken.”

Dit gesprek vindt plaats in een tijd van onrust over immigratie, anti-immigratierellen en terreurdreiging in het Verenigd Koninkrijk en Oostenrijk. Denkt u dat de vrije markt die uitdagingen kan aanpakken?

NORBERG. “Ik geloof dat de vrije markt de enige effectieve manier is om die uitdagingen aan te pakken. Immigratie is cruciaal voor onze samenlevingen, omdat we ouder worden en met minder zijn, en omdat het diversiteit in ideeën en talenten brengt— essentieel voor innovatie en ondernemerschap. Spanningen zullen er altijd zijn, maar het probleem is vaak overmatige regelgeving. Strenge arbeidsreguleringen ontmoedigen werkgevers om risico’s te nemen door nieuwkomers aan te nemen. De flexibelere arbeidsmarkt in de Verenigde Staten laat zien dat risico’s nemen helpt om migranten te integreren en hen in staat stelt de nodige vaardigheden op te doen. Ondanks alle problemen die Amerika heeft met migratie en culturele spanningen, blijft het een model waar we naar moeten streven, omdat je mensen altijd een kans kunt bieden.”

“Je kunt open grenzen hebben, en je kunt een verzorgingsstaat hebben. Maar je kunt niet zowel open grenzen als een verzorgingsstaat hebben”, zei de econoom Milton Friedman.

NORBERG. “Hij heeft een punt. Een te genereuze verzorgingsstaat kan leiden tot afhankelijkheid en mensen aantrekken die minder gemotiveerd zijn om bij te dragen. Hervormingen zijn nodig, zodat uitkeringen nauw verbonden zijn met arbeidsparticipatie. Als we dat doen, wordt het dilemma dat Friedman beschrijft minder relevant. Dat gaat niet alleen over immigratie. Als we uitkeringen niet koppelen aan werk, zal dat ook problemen creëren voor toekomstige generaties. Arbeidsethos is niet inherent, het wordt gevormd door wat we belonen en bestraffen.”

Zweden, uw land van herkomst, staat nochtans bekend om zijn sterke arbeidsethos.

NORBERG. “Zweden had een sterke arbeidsethos tot de jaren zeventig en tachtig, maar toen veranderde dat. Jonge Zweden begonnen te geloven dat het acceptabel was sociale uitkeringen te ontvangen zonder te werken. Dat gebeurde voordat we grootschalige immigratie hadden. Het toont aan dat ons arbeidsethos verbonden was met systemen die werken en ondernemerschap beloonden. Toen die systemen verzwakten, verzwakte ook het arbeidsethos. We hebben sindsdien hervormingen doorgevoerd, en het arbeidsethos is verbeterd. Gedrag uit het verleden is geen garantie voor de toekomst. Systemen en prikkels spelen een cruciale rol.”

‘De flexibelere arbeidsmarkt in de Verenigde Staten laat zien dat risico’s nemen helpt om migranten te integreren’

Sommige critici, zowel op rechts als links, beweren dat het klassieke liberalisme en de vrijemarkteconomie geworteld zijn in de negentiende-eeuwse Angelsaksische wereld en verbonden zijn met die specifieke cultuur. Andere culturen houden er andere ideeën op na, die we horen te respecteren.

NORBERG. “Er zit een kern van waarheid in dat argument — die ideeën floreerden in West-Europa en Noord-Amerika. Maar als je naar de wereldgeschiedenis kijkt, zie je dat ideeën die lijken op open samenlevingen en vrije markten in veel plaatsen zijn voorgekomen. Duizend jaar geleden waren het misschien de Chinese Song-dynastie of het Bagdad-kalifaat die werden gezien als bakermatten van vooruitgang, niet Europa. Het verschil is dat in Europa decentralisatie en politieke fragmentatie het moeilijker maakten om innovatie en afwijkende meningen te onderdrukken. Dat maakte Europa tot een broedplaats voor klassieke liberale en Verlichtingsideeën.”

Decentralisatie is een belangrijk concept. Hans-Hermann Hoppe, een controversiële anarcho-kapitalistische denker, bekritiseert de democratie omdat hij vindt dat die leidt tot een dictatuur van de meerderheid, waarbij de rechten van individuen worden opgeofferd voor collectieve beslissingen. Hij pleit voor een samenleving gebaseerd op privé-eigendom, waar eigenaars volledige soevereiniteit hebben over hun eigendommen en beslissingen. Hoe denkt u daarover?

NORBERG. “Hoppes ideeën zijn zeker provocatief. Hoewel ik het eens ben met het belang van privaat eigendom en decentralisatie, denk ik dat zijn afwijzing van democratie te ver gaat. Ik ben geen voorstander van het toestaan van elk soort experiment in gedecentraliseerde entiteiten, vooral niet als het gaat om het vestigen van autoritaire structuren die mensen onderdrukken. Liberale principes moeten overal worden toegepast, maar dat bereiken we niet door één systeem op te leggen. Concurrentie tussen instellingen moet worden toegestaan, maar wel met het behoud van fundamentele vrijheden.”

Hoe kunt u blijven pleiten voor economische groei in het licht van de klimaatverandering?

NORBERG. “De degrowthfilosofie is een van de gevaarlijkste ideeën van onze tijd. Als we alle economische activiteit zouden stoppen, zouden we inderdaad veel schadelijke dingen pauzeren, waaronder de klimaatverandering. Maar dat houdt geen rekening met wat we verliezen. Economische groei gaat over meer dan spullen, ze vergroot onze technologische capaciteit en welvaart, wat helpt om problemen op te lossen, inclusief milieuproblemen. Sinds de jaren vijftig is het risico om te sterven in een klimaatgerelateerde ramp met 90 procent gedaald, niet omdat de opwarming van de aarde fictie is, maar omdat we rijker en technologisch geavanceerder zijn geworden. Zonder economische groei zouden jaarlijks een half miljoen meer mensen sterven door klimaatgerelateerde rampen. Degrowthers onderschatten de waarde van groei. Het gaat om kansen voor een beter leven en het oplossen van problemen, inclusief klimaatverandering.

“De covidpandemie was in veel opzichten een experiment in degrowth. Vliegtuigen bleven aan de grond, de handel stopte en mensen bleven thuis. Toch verminderde het de koolstofuitstoot slechts met 6 procent. Om de doelstellingen van het Akkoord van Parijs te bereiken door middel van degrowth, zouden we elk jaar tot 2030 een pandemie nodig hebben, zonder economisch herstel ertussenin. De pandemie verhoogde ook de extreme armoede met 70 miljoen mensen en verergerde honger en gezondheidsproblemen. Degrowth is geen duurzame oplossing.”

‘Sweatshops kunnen paradoxaal genoeg bijdragen aan het verminderen van de kinderarbeid’

U heeft het in uw boek over de terugval van extreme armoede dankzij het kapitalisme. Maar kinderen die moeten werken in sweatshops hebben toch bezwaarlijk een beter leven dan voorheen?

NORBERG. “Kinderarbeid is nog altijd een harde realiteit, vooral waar er niet genoeg sweatshops zijn. Sweatshops kunnen paradoxaal genoeg bijdragen aan het verminderen van de kinderarbeid. In lagelonenlanden zijn gezinnen afhankelijk van elk inkomen. Sweatshops verhogen de waarde van arbeid door moderne technologie en toegang tot wereldmarkten. Naarmate de lonen stijgen, kunnen gezinnen hun kinderen naar school sturen. Landen zoals Vietnam en China hebben kinderarbeid verminderd, naarmate hun economieën groeiden. Sweatshops zijn verre van ideaal, maar bieden vaak een beter alternatief dan werk in de landbouw of huishoudelijk werk. Het is een moeilijke, maar noodzakelijke overgang om samenlevingen uit de armoede te tillen.”

Elon Musk prees uw boodschap. Hij is een succesvol ondernemer die sterk afhankelijk is geweest van overheidssubsidies. Moet er een duidelijker onderscheid worden gemaakt tussen ondernemers die afhankelijk zijn van vriendjespolitiek en echte marktleiders?

NORBERG. “Iedereen wil zichzelf graag zien als een selfmadesucces, maar de realiteit is complexer. Ik verwijt het niemand als die overheidssubsidies aanvaardt, omdat het vaak een dilemma is: als je het niet aanvaardt, doen je concurrenten het wel. Dan verlies je niet omdat je slechtere of duurdere producten maakt, maar omdat je slechtere connecties hebt met politici en bureaucraten. Maar ik zou graag zien dat meer bedrijven opstaan tegen dat systeem in plaats van te lobbyen voor subsidies. Politici zien vaak de verborgen kosten van subsidies niet. Ze zien de banen die ze opleveren, maar niet de banen die zouden zijn gecreëerd als dat geld in de particuliere sector was gebleven.

“De enige reden om subsidies te geven, is als politici geloven dat ze wijzer zijn dan miljoenen mensen en bedrijven op de markt. Zelfs de beste ondernemers weten niet wat de toekomst brengt. Ze ontdekken het door vallen en opstaan. Politici zijn nog minder in staat die beslissingen te nemen. Ondernemers zouden zich meer moeten uitspreken tegen subsidies en pleiten voor open kansen en deregulering.”

‘Politici zien vaak de verborgen kosten van subsidies niet. Ze zien de banen die ze opleveren, maar niet de banen die zouden zijn gecreëerd als dat geld in de particuliere sector was gebleven’

Groene technologie is nog altijd sterk afhankelijk van subsidies. Is het niet tegenstrijdig om te beweren dat het kapitalisme de klimaatverandering kan oplossen, terwijl net de groene industrie die subsidies hard nodig heeft?

NORBERG. “Het is inderdaad tegenstrijdig, en ik ben gekant tegen subsidies voor groene technologie, net zoals ik me verzet tegen de Inflation Reduction Act en soortgelijke Europese initiatieven. Het is moeilijk de toekomst te voorspellen, vooral als het gaat om wetenschappelijke doorbraken. Politici kiezen vaak de verkeerde winnaars en de subsidies verstoren de markt ten koste van betere alternatieven. In Zweden werden ethanolauto’s zwaar gesubsidieerd, en nu lopen we achter op het gebied van elektrische auto’s. Maïs-ethanol was groot, totdat de mensen beseften dat die misschien slechter is voor het milieu. In plaats van winnaars te kiezen, zouden we de markt moeten openstellen voor alle technologie en de concurrentie laten bepalen welke oplossingen de beste zijn.

“De enige interventie die ik ondersteun, is het belasten van uitstoot, zoals met een koolstofbelasting of het emissiehandelssysteem van de Europese Unie. Dat creëert een prikkel voor iedereen om de uitstoot op de meest efficiënte manier te verminderen.”

Bent u eigenlijk een voorstander van de Europese Unie? Zo ja, moeten we binnenkort Oekraïne verwelkomen?

NORBERG. “Ik geloof in de Europese Unie zoals die zou kunnen en zou moeten zijn. Ik bewonder de visie van een unie gebaseerd op de vier vrijheden — het vrije verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal. Je kunt zelf beslissen over de regels, belastingen en lokale wetten, maar kapitaal en mensen kunnen vrij bewegen, en zo leren we van elkaar. Dat is prachtig, en ik denk dat het heeft bijgedragen aan het bewaren van de vrede. Dit gedecentraliseerde model, waarin concurrentie tussen instellingen innovatie en vooruitgang stimuleert, is een van de beste aspecten van de Europese geschiedenis.

“Helaas leeft de Europese Unie niet altijd naar dat ideaal. Er is altijd de verleiding om te centraliseren, te standaardiseren en te harmoniseren, wat de concurrentie kan verstikken. We moeten een gedecentraliseerde Europese Unie handhaven om open, innovatief en groeiend te blijven. Dat is cruciaal, zowel economisch als politiek. Wanneer je één standaard op heel Europa probeert op te leggen, creëert dat conflicten.

“Wat Oekraïne betreft, denk ik dat het geweldig zou zijn om het land in deze unie te verwelkomen, maar dat zou makkelijker zijn als Europa gedecentraliseerd blijft. Voor mij moet Europa zich eerder richten op handel dan op politieke centralisatie.”

Hoe promoot je pro-kapitalistische ideeën wanneer liberale partijen in Europa vaak hebben gefaald om aan die principes te voldoen? Een liberale partij krijgt in Vlaanderen veel kritiek voor het verhogen van belastingen en plat politiek opportunisme.

NORBERG. “Uit lange ervaring heb ik geleerd mijn verwachtingen niet te hoog te stellen, alleen omdat een partij het woord ‘liberaal’ in haar naam gebruikt. Maar liberalisme zou niet bij één enkele partij moeten horen. Zoals de filosoof Ludwig von Mises zei, zou het een gemeenschappelijke erfenis van alle partijen moeten zijn. We zouden moeten streven naar het beïnvloeden van alle partijen met die ideeën. Zelfs conservatieve en socialistische partijen zijn beïnvloed door liberale ideeën over individuele vrijheid en vrije markten. Maar ja, als een partij beweert de erfgenaam te zijn van de liberale traditie, dan heeft ze de verantwoordelijkheid om aan die principes te voldoen, en ik verwacht dan meer van haar dan van anderen.”

‘Javier Milei in Argentinië levert voorlopig geweldig werk. Er zit een methode achter zijn wilde publieke persona, en hij heeft een serieus team om zich heen’

Is er momenteel een politieke leider met een pro-kapitalistische filosofie die individuele rechten niet schaadt?

NORBERG. “Het is moeilijk op dit moment een politieke leider te vinden met een krachtige liberale boodschap. Javier Milei in Argentinië levert voorlopig geweldig werk, gezien de moeilijke omstandigheden. Zijn land is al zestig jaar een puinhoop. Ik bezocht onlangs Buenos Aires en was onder de indruk van hoe hij een feitelijke, krachtige liberale boodschap presenteerde. Het was niet alleen retoriek, hij gaf een gedetailleerde economische les. Er zit een methode achter zijn wilde publieke persona, en hij heeft een serieus team om zich heen. Het team heeft meer kans om te slagen dan ik aanvankelijk dacht, maar het is nog steeds een aartsmoeilijke situatie met hoge tekorten, schulden en inflatie. Als Milei slaagt, kan dat de perceptie van liberale hervormingen wereldwijd veranderen, zelfs in Europa.”

Is er een boodschap die u wilt delen met Belgische ondernemers over het navigeren door tijden waarin sterk op overheidsinterventie wordt vertrouwd?

NORBERG. “Twee dingen. Ten eerste, vergeet niet dat jullie de helden van dit verhaal zijn. Vooral in tijden dat mensen naar de overheid kijken als de redder, zijn het de ondernemers en vernieuwers die de welvaart en technologische capaciteit creëren waarop we allemaal vertrouwen. Jullie nemen enorme risico’s, en als jullie slagen, zal onze samenleving floreren.

“Ten tweede, politici zullen je niet altijd met rust laten. Ze willen reguleren en zich bemoeien. Als je kunt, spreek dan af en toe over wat je doet en leg uit wat open samenlevingen en vrije markten mogelijk maken. Dat helpt om de samenleving veiliger te maken voor vooruitgang en innovatie. Je hoeft geen politicus te worden, maar soms is praten over de voorwaarden die groei mogelijk maken, buitengewoon nuttig.”

Zie ook: