Nieuwe migratie, oude problemen: waarom de rijke landen klem zitten

Geweld en armoede doen meer steeds mensen hun geluk zoeken in andere landen. Dat leidt tot politieke spanningen, maar “migratie is een realiteit, waarvan we alleen maar kunnen hopen dat we die aankunnen”.

Illegale immigratie bezorgt regeringen aan beide zijden van de Atlantische Oceaan kopzorgen. De migratieroute over zee tussen West-Afrika en de Canarische Eilanden, een doorgang die jarenlang zo gevaarlijk was dat hij werd gemeden, is weer in gebruik. Al zo’n 30.000 mensen hebben in 2023 de oversteek gewaagd. Landen als Duitsland, ooit vriendelijk voor asielzoekers, verlagen de uitkeringen en versnellen de uitzettingen. Dit jaar zullen wellicht een half miljoen mensen de Darién-kloof oversteken, een deel van de landengte die Colombia met Panama verbindt, om de Verenigde Staten te bereiken. Dat is meer dan vier keer zoveel als in 2010.

De legale migratie stijgt ook, maar trager. Uit een recent rapport van de OESO blijkt dat haar 38 leden vorig jaar een recordaantal van 6,1 miljoen immigranten permanent hebben toegelaten. Berekeningen van The Economist tonen aan dat de immigratie naar rijke landen in het snelste tempo is gestegen in de periode van vijftien jaar waarvoor we over betrouwbare gegevens beschikken. In de OESO woont ongeveer 10 procent van de mensen in landen waar ze niet geboren zijn.

Dit alles is het gevolg van een reeks factoren die mensen ertoe aanzetten te verhuizen en van een hele reeks verlokkingen die hen naar de westerse landen trekken. Conflicten in delen van Europa, het Midden-Oosten en Sub-Saharaans Afrika drijven miljoenen mensen naar elders. Grote armoede zet mensen ook aan om te verhuizen, net als misdaad en bendegeweld.

De relatieve veiligheid van westerse landen trekt migranten aan die de middelen hebben om er te geraken. De krappe arbeidsmarkten in rijke landen vormen een andere grote aantrekkingskracht. Meer dan 70 procent van de migranten in de OESO-landen heeft werk, een aantal dat blijft stijgen.

De komende jaren zullen almaar meer mensen willen migreren. Sommigen vrezen dat de klimaatverandering een uittocht kan veroorzaken. Een grotere zorg voor de rijke landen is de demografie. Naarmate hun bevolking ouder wordt, zullen ze meer geïmporteerde arbeidskrachten nodig hebben. In sommige rijke landen overtreft de nettomigratie al tientallen jaren de nettogeboorten (zie grafiek Nieuwkomers). Bijna 15 miljoen Duitse inwoners, 18 procent van de bevolking, zijn immigranten van de eerste generatie.

Asiel versus migratie

Een deel van het probleem is dat een onderscheid vervaagt dat in de internationale wetgeving nochtans strikt wordt gehandhaafd. Het gaat om het verschil tussen vluchtelingen – mensen die niet naar hun land van herkomst kunnen terugkeren vanwege ‘een gegronde vrees voor vervolging’ – en andere migranten. Het aantal asielaanvragen in de landen van de OESO bereikte vorig jaar een record van 2 miljoen. Iedereen die aankomt in een land dat het Vluchtelingenverdrag van 1951 heeft ondertekend, kan een asielaanvraag indienen. Dat dwarsboomt de pogingen van regeringen om het aantal nieuwkomers laag te houden.

De rijke landen zitten klem: hoe kunnen ze een evenwicht vinden tussen de behoeften van hun economieën die te kampen hebben met demografische problemen en een krappe arbeidsmarkt enerzijds, en de delicate politiek van immigratie en asiel anderzijds?

9,6 miljoen vacatures

Al die problemen komen samen in Amerika. Het asielsysteem van het land kraakt. Er is een achterstand van 2 miljoen aanvragen en het duurt gemiddeld vier jaar om een geval te behandelen. “We hebben geen geld gestoken in immigratierechters en asielambtenaren, de mensen die de beslissingen nemen”, zegt Theresa Brown, die onder George Bush jr. en Barack Obama bij het ministerie van Binnenlandse Veiligheid werkte.

Degenen die de grens proberen over te steken, zijn andere mensen dan vroeger. Vorige maand overvleugelden Venezolanen voor het eerst de Mexicanen als meest vertegenwoordigde nationaliteit onder de migranten die aan de grens werden gearresteerd. Amerika’s krappe arbeidsmarkt – er zijn 9,6 miljoen vacatures – heeft een grote aantrekkingskracht. Een Venezolaan kan er in één dag meer verdienen dan in maanden thuis. Wayne Cornelius, professor emeritus van de Universiteit van Californië in San Diego, denkt dat er nog nooit een beter moment is geweest voor migranten om werk te zoeken in Amerika. In september gaf de regering-Biden tijdelijke toestemming aan bijna een half miljoen Venezolaanse immigranten om te blijven en legaal te werken.

Amerika’s arbeidsmigratieprogramma’s zijn bij lange na niet toereikend om te voldoen aan de behoeftes van bedrijven. “Het politieke debat wordt bijna volledig gevoerd zonder rekening te houden met deze realiteiten op de arbeidsmarkt”, meent professor Cornelius.

Lees hieronder verder

Afhankelijkheidsratio

Is er een groot probleem in de VS, dan is er een gigantisch probleem in Europa. Politici vliegen elkaar weer in de haren over illegale immigratie. Er zijn opnieuw grenscontroles in het zogezegd paspoortvrije Schengengebied. Regeringen blazen dubieuze ideeën, zoals offshoreverwerking, nieuw leven in. Vorige week juichte de rechtse regering van Italië een deal toe waardoor Albanië een deel van zijn asielzoekers zal opnemen.

Het grootste probleem is dat Europa nog altijd geen echte eenheid vormt. Hoe redelijk het ook lijkt om asielzoekers over de lidstaten te verdelen, er zal altijd wel een regering dat weigeren. Het vergrijzende Europa zal nochtans steeds meer buitenlandse werknemers nodig hebben. Volgens een schatting zou de EU de komende 25 jaar 50 miljoen mensen moeten importeren om haar bevolking stabiel te houden.

Hoewel immigratie de demografische problemen van een land niet kan oplossen – immigranten worden ook oud – kan ze wel soelaas brengen voor de afhankelijkheidsratio, de verhouding van economisch afhankelijke volwassenen tegenover de volwassenen op arbeidsleeftijd. Dat is cruciaal voor Europa (zie grafiek Van de wieg tot het graf). “Als alles goed wordt beheerd, zullen de mensen die vandaag de zondebok zijn, morgen graag geziene arbeidskrachten worden”, zegt Amy Pope, directeur-generaal van de Internationale Organisatie voor Migratie, de migratietak van de VN.

Europa grenst aan een regio waar de economische en politieke realiteit mensen dwingt te vertrekken. De gemiddelde leeftijd in Afrika is negentien jaar. Op het hele continent komen elk jaar slechts 3 miljoen officiële banen bij voor de 10 tot 12 miljoen Afrikanen die elk jaar de arbeidsmarkt betreden. Een groeiend aantal van hen zoekt een weg naar Europa.

De beste gok

Vooralsnog neemt de appetijt voor migratie bij de publieke opinie snel af. Er is nochtans een oplossing denkbaar. Asielsystemen met voldoende middelen zijn nodig, naast op maat gemaakte arbeidsmigratieprogramma’s. Maar het is moeilijk te geloven dat zulke programma’s ooit kunnen volstaan om iedereen binnen te halen die wil emigreren. “Ik ben sceptisch geworden over de belofte dat je irreguliere migratie kunt verminderen door legale migratie aan te moedigen”, zegt Victoria Rietig, een migratie-expert bij de Duitse Raad voor Buitenlandse Betrekkingen.

Rechtse politici hebben al voorgesteld om het VN-Vluchtelingenverdrag te herschrijven of zelfs te verscheuren. Progressieve politici maken zich dan weer zorgen dat de bepalingen van de conventie niet aangepast zijn voor mensen die vluchten voor gewelddadige criminaliteit en extreme armoede. Toch is het allerminst zeker dat een betere overeenkomst mogelijk is, merkt Elizabeth Collett op, die werkt voor het Migration Policy Institute, een Amerikaanse denktank. Alleen al het openen van de discussie zou kunnen leiden tot het verdwijnen van de bescherming voor vluchtelingen.

De beste gok is de bestaande instrumenten slimmer te gebruiken. De grootste hoop van regeringen om het vertrouwen van het publiek in asielsystemen te herstellen, is te laten zien dat ze in staat zijn uitgeprocedeerden snel uit het land te zetten. De Duitse kanselier Olaf Scholz heeft Afrikaanse landen bezocht op zoek naar terugkeerovereenkomsten. Dat vereist een behendig gebruik van beloningen (ontwikkelingshulp, formele migratiepartnerschappen) en sancties (intrekking van visa of handelsprivileges), merkt Victoria Rietig op. Maar grote landen waarmee Europa strategische relaties moet onderhouden, zijn soms moeilijk te imponeren met zoethoudertjes, en zijn niet onder de indruk van mogelijke sancties.

Er zullen altijd mensen langs illegale wegen proberen te migreren. Geen enkele maatregel kan op zich de aantallen drastisch terugdringen. Maar een juiste combinatie van regels kan de politieke angel uit migratie halen. “Niemand wil dit horen”, zegt Victoria Rietig, “maar migratie is geen probleem dat opgelost moet worden, het is een realiteit waarvan we alleen maar kunnen hopen dat we die aankunnen.”