‘Machtigen hebben de neiging om minder machtigen als instrument te gebruiken’

Machtigen duwen niet harder op het gaspedaal, ze duwen vooral minder op de ethische, fijngevoelige rem. Dat zegt Marc Buelens, professor-emeritus aan de Vlerick Business School.

Audentes fortuna juvat. Het geluk is met de durvers. Ondernemerschap is een ideologie die al meer dan twintig jaar ons maatschappelijk debat domineert. Uit onderzoek blijkt dat actieve personen meer succes hebben in onderhandelingen en samenwerkingen, een hogere status genieten en sneller als leiders worden aangezien.

Machtige mensen hebben een competitief voordeel: ze zijn veel actiever dan de minder machtigen. Dat zie je in experimenteel onderzoek. Je plaatst Jan of Mieke Modaal in een machtspositie en er verandert iets. Jan en Mieke worden actiever, of in het ideologische jargon: ze nemen sneller verantwoordelijkheid. Machtigen nemen meer initiatief en risico, benaderen sneller de andere leden van de groep. De menselijke soort heeft een gehoorzaamheidsgen, we schikken ons. De coronacrisis is daar een illustratie van. De meerderheid van de mensheid heeft gedurende een uitzonderlijk lange periode gewoon gedaan wat de leiders vroegen, waarbij het opvallend weinig leek uit te maken of die leiders democratisch verkozen waren.

Er is nog goed nieuws voor wie macht heeft. Macht helpt te focussen op het doel. Machtigen zien beter waar een aantrekkelijke toekomst ligt en welke weg we daarvoor moeten nemen. Machtelozen wachten af, kijken de kat uit de boom, zijn conservatiever en stemmen graag op behoudsgezinden. We begrijpen stilaan beter waarom onze samenlevingen zo stabiel zijn: de leiders zien beter dan de volgelingen waar aantrekkelijke doelen liggen, ze zijn actiever dan de gewone medemens om die te bereiken, krijgen respect voor de bereikte doelen en de positieve cirkel sluit zich. We gooien zelden onze leiders buiten.

Maar er is ook slecht nieuws. Vooreerst zien leiders ook heel goed waar hun egocentrische doelstellingen en beloningen liggen. Al te vaak zorgen ze na een tijdje vooral voor zichzelf. Macht maakt wel degelijk corrupt. En er is nog slechter nieuws. Wat maakt machtigen precies actiever? Een recente studie van Mike & Galinksky toont aan hoe dat proces verloopt: de remmingen en de scrupules verdwijnen. Machtigen hebben de neiging om minder machtigen als instrument te gebruiken, als een middel tot het doel. Machtigen preken wel hardop, van bisschoppen tot McKinsey, hoe ethisch, hoe waardegedreven ze handelen, maar de stille helden hanteren vaak de hoogste ethische normen. Macchiavelli zit altijd mee aan tafel als de machtigen vergaderen. Dat is geen oordeel over de morele kwaliteiten van individuen, maar een beschrijving van onderzoeksresultaten die gewone mensen in een machtspositie plaatsten.

Machtigen duwen dus niet harder op het gaspedaal, ze duwen vooral minder op de ethische, fijngevoelige rem. En er lijkt geen grens aan het machtsmisbruik te zijn. Duitsers zijn niet sadistischer dan Britten of Fransen. Maar het systeem van nazi-Duitsland gaf ongecontroleerde macht aan brave burgers. Volkerenmoorden, de meest vreselijke misdaden, zijn niet het gevolg van een al te kritische bevolking, maar van te gehoorzame burgers, die niet opgewassen blijken tegen de ontspoorde georganiseerde machtsstructuren.

Zulke inzichten leiden tot ondubbelzinnige conclusies. Omdat macht zo nodig is ¬ we kunnen niet zonder leiders ¬ maar tegelijk tot ongewenst gedrag leidt, van seksueel misbruik tot het leegplunderen van het eigen bedrijf, moet een samenleving sterke structurele remmen aanbrengen. De rol van machtigen moet permanent worden bevraagd, de rechtsstaat moet sterk zijn, corruptie moet met alle middelen worden bestreden, er moeten krachtige vormen van tegenmacht en extern toezicht zijn. We weten sinds corona één ding met grote zekerheid: alleen oproepen tot het betere ik in ons helpen niet. Zeker niet met macht in de buurt.