Kan Europa zich verdedigen zonder Amerika?

Europa zal meer moeten uitgeven aan defensie, nu de herverkozen Amerikaanse president Donald Trump zijn beleid elders gaat richten. Maar het wordt niet gemakkelijk om de Amerikaanse militaire macht te vervangen.

Stel dat het 2030 is. Rusland en China houden hun eerste grote militaire oefening in het Noordpoolgebied. Daarbij zijn duizenden soldaten, tanks, vliegtuigen en het grootste deel van de Russische en Chinese noordelijke vloot betrokken. Het is de nieuwste manifestatie van het partnerschap tussen Moskou en Peking. De afgelopen vijf jaar hebben Rusland en China hun militaire en economische aanwezigheid in de regio gestaag uitgebreid. Het staakt-het-vuren van 2025 in de Russisch-Oekraïense oorlog stelde Moskou in staat zijn leger weer op te bouwen. Peking is de NAVO ook gaan zien als een papieren tijger, sinds de Amerikaanse president Donald Trump de focus van de Verenigde Staten heeft verlegd van Europa naar China.

Onverwacht kondigt Rusland aan dat het zijn controle over het Noordpoolgebied heeft uitgebreid. China zegt dat het die claim erkent. Rusland erkent op zijn beurt de claim van China op de Zuid-Chinese Zee. Kort daarna vallen de Chinees-Russische troepen de Spitsbergen-archipel in Noorwegen binnen, een strategische eilandengroep die de toegang tot het Hoge Noorden controleert. De NAVO-strijdkrachten hebben niet het gewicht noch de logistieke kracht van het Amerikaanse leger om het gebied te heroveren. De Europese NAVO-bondgenoten staan voor een verschrikkelijk dilemma: de controle over Spitsbergen opgeven of een nucleaire vergeldingsaanval lanceren.

Het scenario is ontleend aan The Retreat from Strategy, een nieuw boek van generaal Lord David Richards, een voormalig hoofd van de Britse strijdkrachten, en Julian Lindley-French, een professor aan de Nederlandse Defensie Academie. Het legt de dreigingen voor Europa bloot, als het zijn militaire slagkracht niet versterkt.

Ondanks alle Russische verliezen in Oekraïne – volgens Britse militaire inlichtingen zijn er tot nu 700.000 doden en gewonden gevallen – waarschuwde generaal Christopher Cavoli, de opperbevelhebber van de NAVO, vorige maand dat het Russische leger sterker uit de oorlog tevoorschijn zou komen. Bovendien zullen de Russische strijdkrachten “zich aan de grens van onze alliantie bevinden, onder bevel van dezelfde mensen die ons al als vijanden zien. We zullen een tegenstander hebben met echte vaardigheden, een massa troepen en duidelijke bedoelingen.”

Herbivoor tussen carnivoren

Al 75 jaar spelen de VS een dominante rol in de NAVO. De terugkeer van Donald Trump in het Witte Huis heeft het schrikbeeld opgeroepen dat de NAVO-bondgenoten, als een oorlog uitbreekt in Europa, mogelijk niet meer kunnen rekenen op de volledige steun van de VS, of misschien zelfs geen steun krijgen. Sinds de Amerikaanse verkiezingen zijn de Europese oproepen om actie te ondernemen steeds dringender geworden. “We moeten ons kunnen verdedigen”, zei de Franse president Emmanuel Macron, en hij waarschuwde dat Europa geen zwakke herbivoor mag worden, omringd door carnivoren.

Er zijn drie grote vragen waarmee de NAVO te maken zou krijgen, als de VS hun aanwezigheid in Europa plots zouden terugschroeven. Wat moet het continent doen? Wat moet het eerst gebeuren? En hoeveel zal dat kosten?

Op papier is de militaire alliantie nog nooit zo goed voorbereid geweest. Sinds de grootschalige invasie van Rusland in Oekraïne in februari 2022 hebben de bondgenoten meer troepen ingezet in Oost-Europa, zijn er gedetailleerde militaire plannen en hebben ze het New Force Model van de NAVO ondertekend. Daardoor kunnen ruim 100.000 manschappen in minder dan tien dagen kunnen worden ingezet. Maar of de Europese NAVO-bondgenoten dat kunnen zonder de VS, is een andere zaak.

“De Baltische staten en Polen maken zich meer zorgen over hun veiligheid, en ik denk dat iedereen dat begrijpt”, zegt een andere hoge Europese functionaris. “Het is nu tijd voor de Europese NAVO-leiders om rond de tafel te gaan zitten en te beseffen wat ze moeten doen. Zal dat moeilijk zijn? O ja, het zal heel, heel moeilijk zijn.”

Het Britse leger, na de VS traditioneel de belangrijkste speler in de NAVO, is “uitgehold”, zegt de Britse minister van Defensie, John Healey. De militaire voorraden in Frankrijk zijn mager. In Duitsland stuit de modernisering van het leger op een gebrek aan middelen als gevolg van de grondwettelijke uitgavenlimieten.
“Om aan hun verplichtingen te voldoen, moeten de Europese NAVO-leden hun paraatheid aanzienlijk verhogen, hun defensie-industrie versterken en op de lange termijn investeren in strijdkrachten en defensie-innovatie”, waarschuwde de denktank International Institute for Strategic Studies (IISS) in een recent rapport.

Saaie oorlog

Dat alles komt boven op wat Europa zou moeten doen als Amerika zich uit de NAVO zou terugtrekken. In dat scenario komt de “saaie oorlog” bovenaan op de Europese todolijstjes, stelt Edward Stringer, een voormalige Britse luchtmaarschalk. “Saaie zaken zoals munitievoorraden, transport en logistiek. Het is wat bijna niemand goed doet op grote schaal, behalve de VS.”

Maar een deel van wat de Verenigde Staten aan de NAVO leveren – zoals de vloot C17-vrachtvliegtuigen, die 340 miljoen dollar per stuk kosten en 75 ton uitrusting over bijna 4.500 kilometer kunnen vervoeren zonder bij te tanken – is vrijwel onvervangbaar. F-35’s van Amerikaanse makelij nemen ook steeds meer een centrale plaats in binnen de luchtmacht van de NAVO. Volgens schattingen van IISS zullen tegen midden jaren 2030 meer dan 500 van die gevechtsvliegtuigen in Europa opereren.

“Dit gaat niet over geld”, zegt een EU-diplomaat die twee dagen na de verkiezingen aanwezig was bij besprekingen tussen EU-leiders over de gevolgen van een tweede ambtstermijn van Trump. “Geld kunnen we vinden, dat is een politieke kwestie. Wat we niet kunnen vervangen, is de hele uitmonstering die de Amerikanen hebben. Dat is een praktische kwestie.”

Een van de problemen is de inefficiënte, gefragmenteerde Europese defensie-industrie. In elf hoofdcategorieën van belangrijke wapensystemen – zoals gevechtsvliegtuigen, tanks en torpedojagers – hebben de VS 32 soorten systemen, terwijl Europa er 172 heeft, volgens McKinsey. Die versnippering drijft de kosten op, beknot de samenwerking en leidt tot logistieke nachtmerries, zelfs met eenvoudige zaken zoals munitie, die zogenaamd standaard is in de NAVO. De Oekraïense strijdkrachten hebben bijvoorbeeld te maken gehad met meer dan een dozijn soorten 155 millimeter-artilleriegranaten, waarbij ze vaak hun geweren voor elke versie moesten aanpassen.

“We moeten de Europese defensie-industrie defragmenteren”, zegt Pierroberto Folgiero, de CEO van het Italiaanse defensiebedrijf Fincantieri. “Maar de defensiebusiness boomt en de focus op nationale kampioenen viert hoogtij. Dus waarom zouden ze fuseren? Daar is politieke wil voor nodig.”

Amerikaans leiderschap

Een ander probleem is het vervangen van het Amerikaanse leiderschap. De opperbevelhebber van de NAVO is altijd een Amerikaan. Maar het geldt ook voor de operationele planning die de Verenigde Staten leveren. “De Verenigde Staten bagatelliseren dat, en Europa ook, omdat het gênant is. Maar haal dat Amerikaanse leiderschap weg, en de rest van het team zou weleens kunnen gaan kibbelen”, zegt Stringer. “Kun je je voorstellen dat Emmanuel Macron zich ondergeschikt maakt aan de Poolse premier Donald Tusk, of andersom? Het militaire leiderschap van de Verenigde Staten sleept alle andere NAVO-lidstaten mee.”

De hoofdsteden van de Europese Unie onderhandelen over de mate waarin defensieaannemers uit derde landen – zoals uit het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen of Turkije – mogen deelnemen aan gezamenlijke aankoopovereenkomsten of gedeelde platforms. Die strijd, vooral tussen Frankrijk en de rest, heeft de inspanningen van de Europese Unie al vertraagd om geld te pompen in gezamenlijke wapenaankopen.
Frankrijk liet vorige week weten dat het open zou staan voor bedrijven van buiten de Europese Unie om toegang te krijgen tot ongeveer een derde van een voorgesteld aankoopfonds voor defensie, vertelden ambtenaren aan de Financial Times. “In extreme gevallen, zoals de noodzaak om Oekraïne te geven wat het nodig heeft, is het prima om buiten de Europese Unie in te kopen”, aldus een Franse ambtenaar.

Serieuze bedoelingen

De derde hoofdkwestie is de financiering. De Europese NAVO-bondgenoten hebben hun defensie-uitgaven sinds 2022 met bijna een derde opgevoerd, tot 476 miljard dollar, volgens de NAVO. In juni hadden 23 van de 32 NAVO-leden ook voldaan aan de doelstelling om 2 procent van hun bruto binnenlands product (bbp) aan defensie te besteden, meer dan twee keer zoveel als vier jaar geleden. Toch heeft Mark Rutte, de secretaris-generaal van de NAVO, gezegd dat Europa “het doel van 2 procent niet zal halen”. “Hoe meer we uitgeven aan defensie, hoe meer we het risico op toekomstige conflicten verkleinen”, zei Rutte deze maand.

Meer uitgeven zou ook een duidelijk signaal zijn van serieuze bedoelingen. Maar de vraag is hoe, gezien de krappe budgetten in Europa, de hoge staatsschuld en concurrerende prioriteiten zoals gezondheidszorg en onderwijs. De nieuwe regering van het Verenigd Koninkrijk heeft aangekondigd dat ze haar defensiebudget wil optrekken tot 2,5 procent van het bbp, maar ze heeft nog niet gezegd tegen wanneer ze daarin wil slagen.

Italië, Polen en Griekenland hebben voorgesteld dat de 27 EU-lidstaten gemeenschappelijke obligaties zouden uitgeven om meer defensie-uitgaven te financieren. Maar Duitsland en Nederland zijn daartegen. Een andere mogelijkheid is dat Brussel tientallen miljarden euro’s uit de gemeenschappelijke EU-begroting overhevelt in plaats van die te gebruiken om de economische ongelijkheid tussen de lidstaten te verminderen.
Donald Trump is niet de eerste Amerikaanse president die klaagt over parasiterende Europeanen. John F. Kennedy vroeg ooit aan zijn Nationale Veiligheidsraad: “Waarom zouden we in Europa voldoende voorraden hebben om negentig dagen te vechten, terwijl de Europese strijdkrachten slechts voorraden voor twee dagen hebben?” Maar Donald Trump is de eerste Amerikaanse president die zei, zoals hij in februari deed, dat hij Rusland zou “aanmoedigen” NAVO-lidstaten aan te vallen die hun rekeningen niet betalen.

“Als de Amerikanen geen bijdrage meer zouden leveren en de Europeanen als reactie niet 3 à 4 procent van hun bbp aan defensie besteden, loopt Europa een aanzienlijk risico tegen Rusland”, zegt de hoge Europese defensieambtenaar.

Slapende NAVO

Niemand weet wat Trump zal doen, en hoe de meningsverschillen in de Republikeinse Partij zullen uitdraaien. Mike Waltz, Trumps kandidaat als nationaal veiligheidsadviseur, en Marco Rubio, zijn kandidaat-minister van Buitenlandse Zaken, staan bekend als China-haviken. Maar geen van beiden kunnen ervan worden beschuldigd dat ze voorstander zijn van een zachte aanpak van Rusland, en het is onwaarschijnlijk dat ze zullen instemmen met het opgeven van de NAVO.

“Er is een enorm reservoir aan steun voor de NAVO in het Amerikaanse Congres, en de NAVO zonder de Verenigde Staten zou de NAVO niet zijn”, zegt Lord Peter Ricketts, een voormalig permanent Brits vertegenwoordiger bij de alliantie. Maar dat betekent niet dat de Verenigde Staten hun NAVO-aanwezigheid niet kunnen afbouwen – bijvoorbeeld door een deel van de 90.000 Amerikaanse soldaten die in Europa gestationeerd zijn, te herschikken.

Eén voorstel dat de ronde doet onder conservatieve Republikeinen – ‘Slapende NAVO’ genoemd door de analist Sumantra Maitra – stelt dat de Verenigde Staten de NAVO logistieke steun moeten bieden “als laatste redmiddel” en de rest aan Europa overlaten. Een andere stelling, vervat in het Project 2025 van de Heritage Foundation, stelt dat de Europese NAVO-landen de “overgrote meerderheid van de conventionele strijdkrachten die nodig zijn om Rusland af te schrikken” zouden moeten leveren, terwijl de Verenigde Staten zorgen voor nucleaire afschrikking en “selecte andere capaciteiten”.

Snel handelen

Veel Europeanen hopen dat de steun van de Verenigde Staten alleen met geld kan worden opgelost. Ze wijzen erop dat de Europese NAVO-lidstaten de Verenigde Staten volgens sommige maatstaven een goede deal bieden. Een studie uit 2019 berekende dat de directe militaire uitgaven van de Verenigde Staten aan Europa toen 36 miljard dollar bedroegen, of 6 procent van het Amerikaanse defensiebudget, terwijl de Europese NAVO-landen 264 miljard dollar uitgaven.

“De Amerikaanse macht wordt vergroot door militaire krachten waarvoor de Verenigde Staten niet betalen. De NAVO is een ‘gratis voordeel’ voor Amerika”, stelt Rob Johnson, een academicus aan de universiteit van Oxford, die onlangs een eenheid binnen het Britse ministerie van Defensie oprichtte, die de militaire kracht van Groot-Brittannië moest meten.

Er is ook de dringende kwestie van de hulp aan Oekraïne, Europa’s eerste verdedigingslinie tegen Rusland. Sinds februari 2022 hebben de Verenigde Staten Kiev 66 miljard euro aan militaire hulp gegeven, terwijl de Europese NAVO-bondgenoten 85 miljard euro hebben besteed, volgens het Kiel Institute for the World Economy.

De Amerikaanse militaire bijdrage volledig vervangen zou ongeveer 0,3 procent van het bbp van de Europese Unie kosten. Het Verenigd Koninkrijk en Europa “kunnen zich dat veroorloven”, zegt de Europese defensieambtenaar, hoewel “het een bijzonder moeilijke beslissing zal zijn, omdat veel van het materieel van de Amerikanen zou moeten worden gekocht”.

De Europese inlichtingendiensten kunnen zich nog niet meten met die van de Verenigde Staten. Maar de oorlog in Oekraïne heeft aangetoond dat sommige Europese landen, vooral de Baltische en noordse staten, in staat zijn indrukwekkende inzichten over Rusland te verzamelen.

De Europese defensie-industrie gaat ook steeds sneller. Volgens Francois Heisbourg, een senior adviseur van IISS, produceert Europa nu meer artilleriegranaten dan de Verenigde Staten. Er zijn ook voorbeelden van succesvol geconsolideerde Europese wapenbedrijven, zoals het Duitse Rheinmetall, de Scandinavische multinational Nammo en MBDA, een Europese multinational die raketten produceert en die dit jaar een joint venture van 5,5 miljard dollar heeft afgesloten met het Amerikaanse Raytheon om in Duitsland Patriot-luchtverdedigingsraketten te produceren.

Maar niets van dat alles vermindert de noodzaak voor Europa om snel te handelen, nu de Verenigde Staten zich steeds meer op andere prioriteiten richten.