Johan Vanderplaetse over de Russische economie: ‘De Chinezen nemen de Russische markt over van de Europeanen’

Hoge intrestvoeten, stilgevallen investeringen, arbeidsmarktkrapte: de Russische economie doet zichzelf langzaam de das om, aldus Johan Vanderplaetse, ondervoorzitter van de Belgisch-Luxemburgse Kamer van Koophandel in Rusland. De Europese sancties werken averechts. “In plaats van een Volkswagen of BMW kopen de Russen nu een BYD.”

Het heeft een tijd op zich laten wachten, maar de Russische economie begint nu toch barsten te vertonen onder het gewicht van de oorlog. In 2023 en 2024 bedroeg de economische groei nog een robuuste 4,1 en 4,3 procent, maar voor dit jaar voorziet het Russische ministerie van Economie een magere 1,5 procent. Het IMF is nog pessimistischer, met een verwachte 0,9 procent. Veelbetekenend is hoe topfiguren geen blad voor de mond meer nemen. In juni zei minister van Economie Maxim Resjetnikov dat Rusland op de rand van een recessie stond. Diezelfde maand waarschuwde Elvira Nabioellina, de gouverneur van de Russische centrale bank, dat de Russische economie tegen de grenzen van haar capaciteiten zat.

Er is een rijke literatuur ontstaan over de vraag hoelang de Russische economie het nog kan volhouden. De westerse sancties worden almaar strenger, op papier dan toch. Een Belgische ondernemer met enkele productievestigingen in Rusland maakt zich weinig illusies. “Sancties? Rusland koopt alles wat het nodig heeft gewoon in China, India en andere landen. Begrijp me niet verkeerd. Ik vind de oorlog in Oekraïne verschrikkelijk. Maar als u mij vraagt of de sancties werken, dan is mijn antwoord duidelijk: neen, die werken niet. De rest van de wereld is in het gat gesprongen. De Verenigde Staten ook, want de Amerikaanse sancties zijn minder streng dan de Europese. Ik ken een groot Amerikaans bedrijf dat vanuit Polen rechtstreeks grondstoffen en producten uitvoert naar Sint-Petersburg. Europese bedrijven moeten daarvoor een dure omweg maken via China of andere derde landen, wat neerkomt op concurrentievervalsing. Europa schiet zich hier enorm in de voet.”

Lees ook: Rusland ontwijkt sancties met cryptomunten: ‘De cryptosector is moreel failliet’

Die klacht klinkt Johan Vanderplaetse vertrouwd in de oren. De vicevoorzitter van de Belgisch-Luxemburgse Kamer van Koophandel in Rusland kent het land heel goed. Hij woonde er dertig jaar, is getrouwd met een Russische vrouw en spreekt Russisch. In 2022 verhuisde hij om professionele redenen naar Zwitserland en vervolgens naar Oostenrijk, maar hij bezoekt nog regelmatig Rusland in zijn rol als adviseur en bestuurder van Belgische bedrijven ter plekke.

Schiet Europa met zijn sancties zichzelf in de voet, zoals die ondernemer zegt?

JOHAN VANDERPLAETSE. “Laat me een voorbeeld geven. Ik maakte jarenlang deel uit van het management van Schneider Electric (de Franse multinational gespecialiseerd in elektrische distributienetwerken en industriële automatisering, nvdr). Ik was er onder meer verantwoordelijk voor de Russische markt. Een van mijn grootste klanten was T Plus, een stroomproducent en -distributeur in de regio rond de stad Nizjny Novgorod, en gecontroleerd door de Russische oligarch Viktor Vekselberg. De Europese sancties noopten ons de leveringen aan T Plus stop te zetten. Een zaakgelastigde van Vekselberg vertelde mij later welk bedrijf ons had afgelost als leverancier: het Amerikaanse General Electric. De Amerikaanse overheid had weliswaar sancties opgelegd aan Rusland, maar had een uitzondering toegestaan voor leveringen van General Electric. Wij, Europeanen, zijn principieel. Maar als niet iedereen principieel is, dan heb je een probleem. Dan wordt de kaas van tussen je boterham gegrist.”

Blijkbaar zijn ook de Chinezen in het gat gesprongen.

VANDERPLAETSE. “Ga een kijkje nemen in Moskou. Alle nieuwe wagens die daar rondrijden, zijn Chinees. Die auto’s rijden heel goed, zijn mooi en niet duur. Door de sancties kun je geen westerse auto’s meer kopen, tenzij via dure parallelle import. De Chinezen nemen de Russische markt over van de Europeanen. In plaats van een Volkswagen of BMW kopen de Russen nu een BYD. Ik heb destijds iets soortgelijks zien gebeuren in de telecomsector, toen de Europese spelers het moesten afleggen tegen het Chinese Huawei. Hetzelfde gebeurt nu in de autosector. De sancties zijn in ons gezicht ontploft.”

Hoeveel omzet hebben de Europese bedrijven verloren in Rusland?

VANDERPLAETSE. “Voor een juiste berekening heb je cijfers nodig over de parallelle import vanuit Europa naar Rusland. Die cijfers bestaan niet. Er is weliswaar legale parallelle import – Europese bedrijven die uit vrees voor hun imago sanctievrije producten via een distributeur verkopen in Rusland. Maar een groot deel van de parallelle import schendt de Europese sancties, en daarover zul je natuurlijk geen data vinden. Het gaat dan om bedrijven die verboden producten via Kazachstan, Armenië of Dubai terecht laten komen in Rusland. Dan zijn er ook bedrijven die zich teruggetrokken hebben uit de Russische markt. Alle plussen en minnen samengeteld schat ik dat van de vroegere Europese verkoop in Rusland vandaag 30 tot 40 procent overgebleven is.”

De oorlog begint te wegen op de Russische economie. Merkt u daar iets van in Rusland?

VANDERPLAETSE. “Op het eerste gezicht niet. In Moskou zitten de restaurants vol en liggen de winkels vol. De stad leeft. Maar er zijn enkele alarmsignalen. Wij hebben een appartement in Sotsji aan de Zwarte Zee, waar we tijdens de zomervakantie enkele weken doorbrengen. Normaal is het dan volle bak in Sotjsi, maar deze zomer bleef een derde van de hotelkamers onbezet en zaten de restaurants amper halfvol. De uitbaters vertellen me dat vakantie, zelfs in eigen land, te duur geworden is voor veel Russen. Hecht geen geloof aan het officiële inflatiecijfer van 10 procent. De werkelijke inflatie is veel hoger (dicht bij 20%, volgens een rapport van de Stockholm School of Economics, nvdr). De koopkracht van de doorsnee-Rus is in een halfjaar tijd fors gezakt.”

Waren de Russische lonen niet forser gestegen dan de inflatie?

VANDERPLAETSE. “Ja, maar dat is niet langer zo. En daar komt een ander probleem bij. Om de inflatie in te dijken moest de centrale bank vorig jaar de beleidsrente verhogen tot een torenhoge 21 procent. Dat is intussen 18 procent geworden, maar een lening is nog altijd peperduur. De hypotheekrente bedraagt gemakkelijk 25 à 30 procent. De residentiële bouw zit in een loodzware crisis.”

Wat met de bedrijfskredieten? Voltrekt zich daar ook een ramp?

VANDERPLAETSE. “Nee, tot mijn verbazing. Je zou een dramatische stijging van het aantal slechte kredieten verwachten. Maar verantwoordelijken van Alfa Bank en andere grote Russische banken vertellen mij dat de kwaliteit van de portfolio aan bedrijfskredieten heel goed blijft. De kleine bedrijven slagen er blijkbaar in de zware intrestlasten door te rekenen in hun prijzen, wat mee de hoge inflatie verklaart. De middelgrote en grote bedrijven investeren niet meer, maar zetten hun cash liever op de bank, waar ze 18 à 20 procent rente kunnen krijgen. Ook de buitenlandse investeerders blijven weg. Vroeg of laat zal de stilstand in de investeringen zich wreken op de economie.”

Een andere plaag is de arbeidsmarktkrapte. Hoe staat het daarmee?

VANDERPLAETSE. “Bedienden vind je nog wel. Het probleem zit bij de arbeiders. Elke maand ondertekenen tienduizenden mannen een contract om te gaan vechten in Oekraïne. Het geld dat ze daarvoor krijgen, is een som waarvan een arbeider alleen maar kan dromen (het bedrag hangt af van de regio. Voor een jaar militaire dienst kregen rekruten uit Moskou en Sint-Petersburg in 2024 – startbonus en maandloon samengeteld – omgerekend 60.600 dollar en 35.000 dollar, aldus de onafhankelijke krant The Moscow Times. Het gemiddelde maandloon in Rusland bedraagt omgerekend 932 dollar, nvdr). De royale bedragen zorgen voor voldoende kanonnenvlees aan het front en vermijden tegelijk een verplichte mobilisatie. Een groot deel van de soldatenvergoedingen vloeit naar de achtergestelde regio’s, waar de meeste rekruten vandaan komen. Daar is de koopkracht groter dan ooit. Weduwen van gesneuvelde soldaten ontvangen immense bedragen (tot 130.000 dollar, volgens een rapport van de Stockholm School of Economics, nvdr). Het doet de kapperszaken en nagelstudio’s in die regio’s floreren als nooit tevoren.”

Hoelang kan de Russische economie het nog volhouden op die manier?

VANDERPLAETSE. “Zeker nog tot halfweg 2026, schat ik. Daarna zou het weleens erg spannend kunnen worden. Ik heb het globale beeld geschetst, maar het is nooit zwart-wit. Zelfs in een ineenzakkende economie zijn er altijd nog bedrijven die winst maken. Er zijn Belgische bedrijven die het vandaag heel goed doen in Rusland. Je kunt echter niet naast de erosie van de koopkracht kijken. Daarover hoor ik de Russen klagen. Wat niet betekent dat president Poetin uit het zadel zal worden gelicht. Na al die jaren sta ik nog steeds versteld van de diepgaande indoctrinatie in deze maatschappij.”

En de repressie?

VANDERPLAETSE. “Die is groter dan ooit. Waarschijnlijk wordt nu ook WhatsApp geblokkeerd en vervangen door de staatsgecontroleerde app Max. Volgens nieuwe wetgeving wordt niet alleen het verspreiden van westerse propaganda strafbaar – of wat als westerse propaganda moet doorgaan – maar ook het lezen ervan. De schroef wordt steeds verder aangedraaid.”

Hoe ziet de indoctrinatie er precies uit?

VANDERPLAETSE. “De beelden van gebombardeerde Oekraïense huizen en appartementen met bijbehorende burgerslachtoffers krijg je in Rusland niet te zien, alleen de vernietiging van Oekraïense militaire installaties. Omgekeerd wordt de civiele schade door Oekraïense aanvallen in Rusland flink uitvergroot. Opvallend is hoeveel van mijn Russische vrienden Europa de rug toegekeerd hebben. Dat gebeurde onder invloed van de propaganda, maar ook van de Europese sancties. Veel gewone Russen vragen zich af wat ze misdaan hebben om die sancties te verdienen. Zij hebben de oorlog niet gewild, maar betalen wel de rekening.”

Doorzien de Russen de propaganda niet? Ze zijn toch slimmer dan dat?

VANDERPLAETSE. “Nee, en dat verrast me niet echt. Het overgrote deel van de Russen begrijpt enkel Russisch en heeft de Russische tv als enige informatiebron. De censuur en de propaganda op tv zijn van zo’n nooit geziene professionaliteit dat ikzelf als Rus overtuigd zou zijn dat de NAVO op het punt stond mijn land aan te vallen en president Poetin moest ingrijpen om het land te beschermen. Ik ken zelfs hoogopgeleide Russen die daar heilig van overtuigd zijn. Het is pijnlijk om te zien.”

Hoe gaat dit aflopen?

VANDERPLAETSE. “Vroeg of laat wordt dit een bevroren conflict, zoals op het Koreaanse schiereiland. We zullen Oekraïne veiligheidsgaranties moeten bieden, en het land helpen herop te bouwen. Dat zal niet gemakkelijk zijn. Want ook in Oekraïne is de corruptie altijd heel groot geweest. En het gebrek aan leiderschap in Europa is schrijnend. In de media wordt vaak verwezen naar de NAVO-uitbreiding als katalysator van deze oorlog. In 1990, toen Rusland economisch op de knieën zat, gaven de Verenigde Staten mondelinge garanties dat de Duitse hereniging niet zou leiden tot het opschuiven van de NAVO naar het Oosten. Het is mij een raadsel waarom die garanties toen niet op papier zijn gezet. Op de veiligheidsconferentie van München in 2007 maakte Poetin duidelijk dat de NAVO-uitbreiding moest stoppen. De signalen waren er dus. Ik zeg niet dat we alle Russische dictaten zomaar moeten aanvaarden. En deze voorgeschiedenis is al zeker geen rechtvaardiging van de oorlog. Mijn punt is: het is niet zwart-wit. Ook het Westen heeft in dit dossier grote fouten gemaakt.”