Na een kwarteeuw staan de Russen nog altijd achter president Poetin, ook al zuigt hij het land leeg om de oorlog in Oekraïne te betalen. Bevreesd voor een terugkeer naar de chaos van de pre-Poetintijd, blijven de Russen het pikken, zegt gewezen VRT-journalist en Ruslandexpert Jan Balliauw in een nieuw boek. Europa kan de oorlog beëindigen, maar dat zal doorzettingsvermogen eisen.
Op oudejaarsavond 1999 volgde Vladimir Poetin president Boris Jeltsin op. Sindsdien is hij niet meer weggeweest uit het centrum van de macht. Aanvankelijk leverde de machtswissel vette jaren op voor de Russen, met dank aan de stijgende olieprijzen. “Tussen 2000 en 2007 verdubbelde het gemiddelde inkomen van de bevolking”, schrijft Ruslandkenner Jan Balliauw in zijn nieuw boek De droom van Poetin. “Er vormde zich al gauw een nieuwe middenklasse die in staat is om een auto of een appartement te kopen en buitenlandse reizen te maken, iets wat voordien alleen was weggelegd voor de toplaag.” Die gouden jaren bezorgden Poetin een nooit geziene populariteit, waar hij vandaag nog altijd op teert. “Ook als er zich problemen aandienen, zullen de meeste Russen die problemen niet meteen verwijten aan Poetin”, schrijft Balliauw. “Zij blijven ervan overtuigd dat hij uiteindelijk het juiste zal doen, of dat hij op zijn minst weet waar hij mee bezig is.”
Poetin als hoeder van de natie, het idee keert geregeld terug in het boek van Balliauw, bekend als Ruslandverslaggever bij de VRT. Hij is intussen met pensioen, maar blijft actief als Rusland-specialist aan het Egmont Instituut, een denktank in Brussel. Om de Russische trouw aan Poetin te begrijpen, zijn de jaren negentig onder Boris Jeltsin cruciaal. Rusland kende toen een vorm van democratie en rechtsstaat, maar het was voor veel Russen ook een periode van chaos en instabiliteit, van soms maandenlange onbetaalde salarissen, van spaargeld dat plots niets meer waard was. “Wij beseffen niet welk diep trauma de jaren negentig geslagen hebben bij de Russen”, zegt Balliauw in een gesprek met Trends. “Ik woonde toen in Moskou. Op 31 december 1991 kocht ik een brood voor 5 kopeken. Toen de vrije markt werd ingevoerd op 2 januari 1992, kostte een brood opeens 5 roebel. Dat is maal honderd. Voor de Russen was dat een gigantische schok. Plots werden levensnoodzakelijke producten bijna onbetaalbaar. De enorme chaos van die jaren heeft er diep ingehakt bij de Russen.”
‘Voor de Russen staat democratie nog altijd gelijk met chaos. Ze hebben angst voor een tijdperk zonder Poetin’
Het maakte ook dat het begrip ‘democratie’ een heel negatieve bijklank kreeg bij de bevolking. Vandaag moeten de Russen dan wel de propaganda en de repressie van een autoritaire staat verbijten, de schrik voor de democratie zit er nog altijd in. “Voor de Russen staat democratie nog altijd gelijk met chaos”, zegt Balliauw. “Ze hebben angst voor een tijdperk zonder Poetin. Als hij wegvalt, komt de chaos terug, denken ze. Het maakt dat zij voor een deel meegaan in het traject van Poetin, en dat is een traject van confrontatie.”
Dominante kracht
Die confrontatie mag blijkbaar flink wat kosten. De oorlog in Oekraïne slorpt 40 procent van het federale Russische budget op. Poetin haalt ook volop het Nationaal Welvaartsfonds leeg, de grote spaarpot die de pensioenen van de Russen moet betalen zodra de inkomsten uit olie en aardgas beginnen terug te vallen. Voor de oorlog in Oekraïne bevatte het fonds nog 110 miljard dollar aan liquide middelen, maar dat kapitaal zal eind dit jaar op zijn. “Poetin zal het geld ergens anders moeten zoeken, en dat zal allicht bij de bevolking zijn. Hij heeft altijd beloofd dat de Russen de oorlog niet zouden voelen, maar die deal komt nu in het gedrang”, zegt Balliauw. “Anderzijds kunnen de Russen meer verdragen dan wij. De Russische overheid heeft de btw moeten optrekken van 20 naar 22 procent. Wij zouden daarvoor op straat komen, maar de Russen aanvaarden dat, want ze hebben al veel erger meegemaakt.”
Europa was de belangrijkste afzetmarkt voor Russische producten, vooral grondstoffen. Poetin wist maar al te goed dat de oorlog in Oekraïne die levenslijn in gevaar zou brengen, maar hij had een hoger doel voor ogen: Rusland moest opnieuw de dominante kracht worden in Europa. De Russen volgen hem in die grote droom en zijn bereid daarvoor de economische prijs te betalen. Toen Poetin in 2014 de Krim annexeerde, schoot zijn populariteit naar bijna 90 procent. “De Russen vonden het fantastisch hoe hij het Westen voor voldongen feiten stelde en liet zien dat Rusland plots weer meespeelde”, schrijft Balliauw.
Het patriottisme van de Russen mogen we niet onderschatten. “Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 is voor heel veel Russen een trauma. Er werd niet meer geluisterd naar Moskou, en dat voor het grootste land ter wereld”, zegt Balliauw. “De Russen vinden dat hun land een soort van natuurrecht heeft om een grote rol te spelen, zeker in Europa. De economie is daarbij bijzaak. Dat heb ik Russen meer dan eens horen zeggen, onder meer Pjotr Tolstoj, de vicevoorzitter van het Russische Parlement en een voormalige journalist die nog gewerkt heeft voor Le Monde. ‘Voor Europeanen staat de economie op nummer 1’, zei hij me. ‘Voor ons, Russen, gaat het vooral om onze plaats in Europa en in de wereld. Als het nodig is, brengen we daarvoor offers.’”
Verdeeld
Die offervaardigheid verklaart waarom Poetin zijn oorlog in Oekraïne niet zomaar zal stopzetten. De Europeanen wennen maar beter aan dat idee. Bij gebrek aan een betrouwbare partner in het Witte Huis zullen ze het zelf moeten oplossen. Maar daarom zijn we nog niet kansloos. “We moeten het verdienmodel van Rusland ondermijnen”, aldus Balliauw. “Dat blijft immers draaien. Zo komen er nog altijd gigantische hoeveelheden Russisch gas binnen via Zeebrugge, terwijl de Europese Unie de invoer van Russisch gas pas verbiedt vanaf begin 2027.”
Intussen blijven ook China en India Russische olie en aardgas kopen. De Europese Unie zou die inkomstenstroom kunnen treffen met sancties tegen China en India, schrijft Balliauw. Dat wordt geen gemakkelijke beslissing, want beide landen zijn belangrijke handelspartners voor Europa. Europa zou ook een troepenmacht naar Oekraïne kunnen sturen, volgens Balliauw. Dat zal een hevige reactie uitlokken van Rusland, maar is net daarom een stevig drukkingsmiddel. Europa moet Poetin laten zien dat het bereid is risico’s te nemen.
‘De Russen vinden dat hun land een soort van natuurrecht heeft om een grote rol te spelen, zeker in Europa. De economie is daarbij bijzaak’
Al die ingrepen komen uiteraard niet zonder kosten voor Europa, geeft Balliauw toe. “Het zal doorzettingsvermogen vergen. Maar als Europa verenigd is, maakt Poetin geen kans. We zijn echter te verdeeld. Eerst moet Europa intern orde op zaken stellen, zodat het niet verzwakt aan de onderhandelingstafel komt.”
Tot die tijd moeten we er ons bij neerleggen dat Rusland, het grootste buurland van Europa, ons vijandig gezind zal zijn. “Wij zijn niet klaar om met zo’n voortdurende dreiging om te gaan. We moeten ons daarover beraden. En ons gebrek aan voorbereiding lokt nog meer Russische acties uit. Laat ons beginnen met het communicatiekanaal met Moskou opnieuw open te krijgen. Het is toch onwaarschijnlijk dat we iemand als Donald Trump nodig hebben om de gesprekken terug op te starten? De oorlog speelt zich af in Europa. Het is in de eerste plaats ons probleem.”
Russen zijn goed opgeleid, het land barst van de grondstoffen. Het is doodjammer dat Europa en Rusland met elkaar overhoop liggen, want economische samenwerking zou voor beide enorme welvaartswinsten kunnen opleveren. “Het huidige bondgenootschap tussen Rusland en China is onnatuurlijk”, zegt Balliauw. “Rusland is een Europees land. Als je er komt, merk je dat de Russische cultuur heel dicht bij de Europese cultuur staat. Als ik in Sint-Petersburg kom, voel ik er mij meteen thuis. Russen zijn warme en vriendelijke mensen, die opkijken naar Europa. Het Rusland dat Oekraïne is binnengevallen, is niet het Rusland dat ik ken. Als Poetin had gekozen voor een diepe samenwerking met Europa, had Rusland op lange termijn een enorme groei kunnen doormaken. Maar Poetin heeft het geduld niet. Hij wil de eer zelf opstrijken. Hij is te druk bezig met zijn plaats in de geschiedenisboeken.”
Bekijk ook Trends Talk van 24 oktober met Jan Balliauw
Jan Balliauw, De droom van Poetin, Borgerhoff & Lamberigts, 424 blz., 29,99 euro