Hoeveel compromissen kan Europa nog doorstaan?

De Europese Unie verliest het Verenigd Koninkrijk als lidstaat, sluit bedenkelijke compromissen met Hongarije en Polen, en kan het coronaherstelfonds pas opstarten na een uitputtingsslag. Moddert Europa aan of mag het trots zijn? Drie voormalige Belgische Europese commissarissen getuigen.

Geen Europa zonder drama. Twaalf jaar geleden waren het kapseizende banken en failliete overheden, negen jaar geleden de grexit en het voortbestaan van de euro. Vandaag zijn het de brexit, corona en autocraten in Hongarije en Polen.

Is de Europese Unie permanent in crisis? Of houden de permanente crisissen de Europese Unie in leven, of maken ze haar zelfs sterker? Trends vroeg het aan drie gewezen Belgische zwaargewichten in het Berlaymontgebouw.

Marianne Thyssen, Europees commissaris voor Werk en Sociale Zaken (2014-2019)

De afgelopen weken hebben de lidstaten van de Europese Unie zich in bochten gewrongen om tot een akkoord te komen over de Europese meerjarenbegroting en het coronaherstelfonds, samen goed voor 1800 miljard euro. Hongarije en Polen blokkeerden dat uit onvrede met een nieuw Europees systeem van financiële sancties voor lidstaten die de rechtsstaat schenden. Ze werden gepaaid met een compromis. Ze mogen het systeem aanvechten bij het Europees Hof van Justitie. Zolang het Hof geen uitspraak doet, deelt de Europese Commissie geen financiële sancties uit.

Marianne Thyssen is blij met dat akkoord. “Voor mij telt het resultaat”, zegt ze. “Het vrijwaart de financiële belangen van de Europese Unie, want er vloeit veel Europees geld naar de lidstaten. We mogen ons er niet op blindstaren dat het akkoord er via een compromis is gekomen. Onderhandelen hoort bij elke politieke beslissing.”

De Europese Unie heeft dit jaar een kwantumsprong gemaakt met het coronaherstelfonds. Ze zal voor het eerst eigen schuldpapier uitgeven. “Dat was vroeger onbespreekbaar”, zegt Thyssen. “Daarmee zal Europa zich efficiënter financieren en zal de solidariteit in Europa vergroten.” Daarbovenop komt de deur op een kier voor Europese belastingen. Een logisch gevolg, aldus de CD&V-politica. “Degene die het geld uitgeeft, moet ook de verantwoordelijkheid krijgen om het op te halen.”

In de brexit-onderhandelingen valt de Europese Unie niets te verwijten volgens Thyssen. “Nog geen maand nadat duidelijk was geworden dat het Verenigd Koninkrijk eruit zou stappen, kwam de Unie al met richtlijnen voor de onderhandelingen. Ze heeft keihard gewerkt om de belangen van de Europeanen, de Britten en de bedrijven zo goed mogelijk te behartigen”, stelt ze. Ze kreeg geregeld van EU-onderhandelaar Michel Barnier te horen dat de tegenpartij met een lege map aan de onderhandelingstafel zat. “De Britten zijn veel te laat serieus beginnen te onderhandelen. En weten ze wel wat ze willen?”

De brexit benadrukt volgens Thyssen de waarde van de Europese Unie. “Het belang van Europa in de wereld daalt”, legt ze uit. “We moeten goed en slim samenwerken om ons gewicht te verhogen.” In Europa heeft de Europese Unie ook een rol. “De doelen waarmee de Unie is begonnen, zoals vrede en welvaart, zijn gehaald. We moeten op dat elan doorgaan, maar met andere accenten, want de wereld is veranderd. Er is nog ruimte genoeg om stappen vooruit te zetten.”

Karel De Gucht, Europees commissaris voor Ontwikkelingssamenwerking (2009-2010) en Handel (2010-2014)

Kan de Europese Unie nooit op een normale manier tot belangrijke beslissingen komen? Karel De Gucht heeft moeite met die kritiek. “Doen de lidstaten zoveel beter? Waar komen grote beslissingen tot stand zonder marathonvergaderingen en uitputtingslagen? Europa neemt dagelijks beslissingen in zware dossiers. Soms stokt dat proces en moet Europa doorbraken forceren. Maar die komen er. Het coronaherstelfonds zal worden gespijsd via de uitgifte van Europese obligaties, die zullen worden terugbetaald met Europese belastingen. Duitsland verzet zich niet langer tegen zulke Europese financieringsmechanismen. Dat is een enorme stap.”

Over het compromis met Polen en Hongarije is hij minder enthousiast. “Dat lijkt nergens op”, zegt De Gucht. “Een goede oplossing zou zijn: als het Europees Hof van Justitie een lidstaat veroordeelt wegens schending van de grondrechten, kan daarna een politieke maatregel volgen, in de vorm van een financiële sanctie. Uiteindelijk zal het daarop uitdraaien, maar wellicht pas over enkele jaren. De Hongaarse premier Viktor Orban en de Poolse sterke man Jaroslaw Kaczynski kunnen dus op beide oren slapen. Zou ik het compromis hebben geslikt? Ja. Zonder was er geen Europees gefinancierd coronaherstelfonds.”

Hoeveel compromissen kan Europa nog doorstaan? Bestaat de Europese Unie nog over tien of twintig jaar? “Europa zal niet uiteenvallen”, zegt De Gucht. “Door de brexit zijn de lidstaten zelfs dichter bij elkaar gekomen. Over tien tot twintig jaar zie ik een meer geïntegreerd Europa. Al zal de uitbreiding met Servië, Montenegro en Bosnië-Herzegovina niet van een leien dakje lopen. De echte vraagstukken zijn de Europese veiligheid, defensie en buitenlandse politiek. Kan Europa een belangrijke speler worden in een complexere wereld? Welke houding nemen we aan tegenover China? Kunnen we het Midden-Oosten en Noord-Afrika stabiliseren? Er zal veel van afhangen.”

Louis Michel, Europees commissaris voor Ontwikkelingssamenwerking (2004-2009)

Voor Louis Michel is het compromis met Polen en Hongarije aanvaardbaar, maar het legt een belangrijk pijnpunt bloot. “Zolang de unanimiteitsregel in de Europese Raad geldt en lidstaten als het ware een vetorecht hebben, zullen zulke problemen opduiken. Daarom is het vaak kiezen voor de minst slechte uitkomst”, stelt hij. “Het probleem is dat lidstaten nog te vaak de lusten willen, maar niet de lasten. Ze willen subsidies en genieten van de financiële solidariteit, maar willen daarvoor niets van hun nationale soevereiniteit in ruil geven. Dat kan niet.”

Michel ziet daarvoor een oplossing in een grondige herziening van het EU-verdrag. “Ik steun het voorstel van (de Franse president, nvdr) Emmanuel Macron voor een diepgaand debat over Europa waarin alles wordt herbekeken. Dan kun je de lidstaten vragen of ze ermee willen doorgaan en of ze daarvoor voorwaarden willen aanvaarden. Zo zullen we zien wie een ware Europese Unie wil”, stelt hij. De herziening mag geen taboes bevatten. “Er moet een duidelijker systeem komen voor landen die eruit willen stappen en ook meer mogelijkheden om lidstaten te bestraffen of uit de Unie te zetten.”

Het vertrek van de Britten is een verlies voor de Europese Unie, ook voor ons land, volgens de oud-commissaris. “Anderzijds speelde het Verenigd Koninkrijk een voorbeeldrol voor de nieuwe lidstaten die er begin deze eeuw bij kwamen. Dat was catastrofaal”, zegt hij. “De brexit toont aan hoe moeilijk, nadelig en zelfs gevaarlijk het is uit de Europese Unie te stappen. Je verzwakt en je verliest perspectief. De Britten zullen dat voelen. Dat zal niet makkelijk zijn ¬ noch voor hen, noch voor ons.”