Koen Schoors (Universiteit Gent): ‘De volgende paleisrevolutie wordt Poetin fataal’

Volgens het IMF zal de Russische economie dit jaar met 2,2 procent groeien, een opvallend sterke prestatie. Maar schijn bedriegt, aldus de Gentse Ruslandspecialist Koen Schoors. Op langere termijn staan Rusland magere tijden te wachten. De oorlog weegt steeds zwaarder op de economie en maatschappij. ‘Uiteindelijk betaalt de bevolking voor de wensdroom van het regime. Op een gegeven moment zal het dan stoppen.’

Oorlog voeren, sancties ondergaan en toch groeien. De Russische economie krijgt het blijkbaar voor elkaar. Het IMF verwacht dit jaar een Russische groei van 2,2 procent, een cijfer waarvan Belgen alleen maar kunnen dromen. Koen Schoors, Ruslandspecialist en hoogleraar Economie aan de Universiteit Gent, is niet verwonderd. “Rusland voert nog altijd olie en gas uit, niet langer naar het Westen, maar naar andere landen, tegen redelijk hoge prijzen. Ten tweede heeft de Russische overheid alle budgettaire zorgzaamheid overboord gegooid. Ook dat stimuleert de groei. Rusland is een pure oorlogseconomie geworden, met zoveel mogelijk productie van munitie, tanks en andere wapens, met bijbehorende logistiek.

Het Westen heeft al ettelijke sancties voor Rusland goedgekeurd. Werken die dan niet?

KOEN SCHOORS: “De sancties worden op allerhande manieren omzeild. Veel handel tussen het Westen en Rusland bijvoorbeeld verloopt nu gewoon via derde landen, zoals Servië of India. De olie-export van India naar Duitsland is vermenigvuldigd. Er komt dus nog steeds veel geld binnen in Rusland. Vroeger spaarde Rusland een deel van dat geld in een soort welvaartsfonds tegen slechte tijden. Maar zelfs dat spaargeld geeft Rusland nu uit om de oorlogseconomie aan te zwengelen. De prijs daarvoor is inflatie, die nog aangewakkerd wordt door de zwakke roebel en duurdere invoer.”

Kortom, de Russische groei is gedopeerd.

KOEN SCHOORS: “Inderdaad. En bovendien is het groei op korte termijn. Op lange termijn zal de groei verzwakken door een gebrek aan investeringen in de civiele economie. Daarbij komen nog de vergrijzing én de emigratie. Veel getalenteerde jonge Russen lopen weg. Dat zal impact hebben op de arbeidsbevolking, die al sinds 1992 aan het afkalven is. Ook dat is geen goed nieuws voor de economie.”

Hoelang kan Rusland de oorlogsfinanciering volhouden? Volgend jaar gaat bijna een derde van de overheidsuitgaven naar defensie. Scholen, ziekenhuizen en andere sociale uitgaven moeten inboeten.

KOEN SCHOORS: “Russen zijn taai. Ze zijn gewoon om met veel grotere schokken om te gaan dan wij. Bovendien zijn ze nogal fatalistisch. Ze laten de dingen over zich heen komen, en gaan een stuk mee in de propaganda. Dat geldt niet voor alle Russen, maar toch voor genoeg Russen. Iets waarover niemand praat zijn de gevolgen van de totale onderdrukking van de vrije meningsuiting. Je kan op geen enkele manier nog vrij spreken in Rusland, wat extreem slecht is voor nieuwe ideeën en innovatie. Het is voor Russische ondernemers ook veel moeilijker om samen te werken met westerse bedrijven, die vaak over superieure technologie beschikken. Rusland heeft gekozen om deel uit te maken van de autocratische wereld. Het land wordt decennia achteruit gestuurd.”

Gemeten tegen koopkrachtpariteit is het inkomen per hoofd van de bevolking ongeveer half zo groot in Rusland als in België, 33.000 dollar tegen 63.000 dollar. Het zou omgekeerd moeten zijn, rekening houdend met de Russische rijkdom aan grondstoffen.

KOEN SCHOORS: “Rusland heeft alle mogelijke grondstoffen: olie, gas, uranium, nikkel, goud, noem maar op. In principe hebben ze ook technologie. De economie zou veel sneller moeten groeien dan nu. De voorspelde 2,2 procent voor dit jaar stelt eigenlijk niets voor. De Russische groei zou een inhaalbeweging moeten maken, zoals de Chinese groei dat jarenlang gedaan heeft. Maar Rusland groeit al jarenlang veel te traag.”

Hoe komt dat?

KOEN SCHOORS: “Dat heeft opnieuw te maken met een keuze. President Vladimir Poetin wil het vroegere Sovjetimperium in ere herstellen door zoveel mogelijk buitenlandse machtsbasissen uit te bouwen. Hij doet dat in de buurlanden, maar ook in Syrië en Afrika, waar hij desnoods militair zal ingrijpen. Zijn doel is om van Rusland opnieuw een echte concurrent van de VS te maken. Poetin steekt zeer veel geld in dat project. Maar het project loopt tegen zijn grenzen aan. Oekraïne is het eerste land dat zegt: ‘Laat mij met rust, ik speel niet meer mee met jullie strategisch spel. Ik kies voor een ander politiek, economisch en sociaal beleid.’ Vergeet niet dat vele Russen hun land nog steeds zien als een dominante speler in de wereld. Maar Oekraïne aanvaardt dat leiderschap niet langer. Dat is ook een manier om de huidige episode te bekijken: als het echte einde van de Sovjetunie.”

Met grondstoffen is het gemakkelijk geld te verdienen. Je hoeft ze maar uit de grond te halen en te verkopen. Het is een vloek voor Rusland, want het gemakkelijke geld zet niet aan tot opbouw van een productieve industrie.

KOEN SCHOORS: “Rusland heeft geprobeerd om aan de vloek te ontsnappen. Een stuk van de grondstoffenontvangsten hebben ze geïnvesteerd in speerpuntsectoren. Dus, het macro-economisch beleid was best wel zinnig, met een begroting in evenwicht en de spaarpot tegen slechte tijden. Maar het micro-economisch beleid klopte niet. Het ondernemingsklimaat verslechterde stelselmatig, met grote machtsconcentraties in de olie-industrie, een overheersende rol van de overheid in de economie, gekoppeld aan een repressief apparaat. Wie gaat in zo’n omstandigheden nog een bedrijf opstarten?”

Ligt dat slechte ondernemingsklimaat ook niet aan het netwerk rond Poetin en de oligarchen die alle sleutelposities in de overheid en economie bezetten? Een modernisering van de economie zou het status quo ondermijnen waarop dat netwerk teert.

KOEN SCHOORS: “Dat is zeker een probleem dat je ook ziet in andere olielanden: een kliek die de touwtjes in handen heeft en waar het nepotisme hoogtij viert. Als die kliek niet op een natuurlijke manier wordt vervangen, bevriest de piramide van de macht. Aan de bovenkant van de piramide zit het immers vast, zodat er onderaan niemand meer bij kan. Als altijd dezelfde mensen aan de macht zijn, komen er op den duur geen nieuwe ideeën meer bovendrijven, en begint de welvaart zich te concentreren op allerlei verborgen manieren. Op het internet kun je de video’s zien over de geheime datsjas en buitenlandse schermbedrijfjes van Poetin en de mensen rondom hem. Zij accumuleren enorme rijkdommen. Het is net zoals in Congo, maar dan op zijn Russisch: de regerende kliek zuigt de welvaart van het land op.”

“Natuurlijk, Rusland is Congo niet. Rusland heeft een eigen industrie. Rond zijn kerncentrales heeft Rusland een nucleaire industrie gebouwd. Het land heeft ook een wapenindustrie. Dat mag je niet onderschatten. Maar Rusland is amper in staat om die industrie in te zetten voor export van producten die westerse consumenten willen kopen. De export komt nog steeds grotendeels van de olie- en gassector, de wapenfabrieken en de nucleaire industrie.”

Komt het ooit nog goed met Rusland?

KOEN SCHOORS: “Rusland schiet nu al tien jaar lang geweldig hard in eigen voet. Ze vernietigen hun systeem. De kracht van Rusland zijn de mensen. Maar het regime is die mensen aan het verknechten of wegjagen. Het is de zoveelste keer in de Russische geschiedenis dat zoiets gebeurt. Het is bijna onbegrijpelijk en triest om naar te kijken. Voor het regime draait het natuurlijk om het herstel van de Russische macht In de wereld. Maar het regime zal die wensdroom nooit kunnen waarmaken. Rusland is weliswaar een uitgestrekt land, maar heeft relatief weinig inwoners, zowat 143 miljoen. De VS telt er 333 miljoen, India en China elk zowat 1,4 miljard. Rusland kan die concurrentie niet aan. Het land is geen wereldmacht, het is een regionale macht. Maar dat wil er bij de Russen niet inzinken.”

“Waarom is de voormalige Sovjetunie in elkaar gestort? Omdat het in een wapenwedloop was terechtgekomen die het economisch niet kon winnen. Het huidige Rusland gaat nu exact dezelfde weg op. De last van de wapenwedloop op de begroting is snel aan het stijgen. En zoals ik al zei, dat leidt tot minder investeringen in de civiele economie, zoals infrastructuur, en in sociale voorzieningen, zoals pensioenen en zorg, net de dingen waar mensen om geven. Uiteindelijk betaalt de bevolking voor de wensdroom  van het regime. Op een gegeven moment zal het dan stoppen.”

Wanneer zal het stoppen?

KOEN SCHOORS: “In Rusland stopt het altijd later dan het bij ons zou stoppen. Gelijk welk ander land dat een oorlog zou starten tegen een buurland en meer dan 100.000 gesneuvelde soldaten zou betreuren, had er allang mee opgehouden omwille van binnenlands protest. De VS heeft destijds de Vietnamoorlog stopgezet, met veel minder slachtoffers, omdat het land zei: ‘Halt, het wordt te veel, we willen de kost niet langer dragen.’ Russen zijn echter langer bereid om de kost te dragen. Maar ook de Russen hebben hun limiet, en die limiet komt naderbij. Het eindresultaat wordt een verzwakt land, met een onvrij systeem en een repressief apparaat, en een enorme achterstand inzake infrastructuur. Het leger en het veiligheidsapparaat zullen er versterkt uitkomen, niet alleen maatschappelijk, ook economisch.”

Met Poetin nog steeds op de troon?

KOEN SCHOORS: “Dat is de kern van het probleem. Poetin is al 23 jaar aan de macht, bijna een kwarteeuw. Het grote voordeel van een democratie is dat zij afraakt van slechte leiders. Een democratie maalt trager, maar stuurt slechte beslissingen uiteindelijk bij. Autocratieën zoals Rusland en China sturen niet bij. Ook in China heeft president en partijleider Xi Jinping de normale machtsovergang geblokkeerd en is de machtspiramide bevroren geraakt. De gevolgen zijn net dezelfde als in Rusland: meer repressie, meer investeringen in het leger en het veiligheidsapparaat, meer overheidsinvloed in de economie, steeds minder ruimte om de waarheid te zeggen. Jonge Chinezen verlaten het land, en de Chinese economie begint te stokken.”

Hoelang kan de Russische economie het nog uitzingen, schat u?

KOEN SCHOORS: “ Nog maximaal twee jaar. Vanaf dan wordt het echt problematisch.”

Betekent dat ook: revolutie, opstanden?

KOEN SCHOORS: “We hebben al een opstand gehad, of eerder een dikke paleisrevolutie. In juni rukten Jevgeni Prigozhin en zijn Wagner-privémilitie op naar Moskou. Wie weet wat er gebeurd zou zijn als hij zover was geraakt. Kan zoiets opnieuw gebeuren? Natuurlijk. Autocraten als Poetin weten dat ze niet legitiem verkozen zijn, en moeten daarom altijd op hun hoede zijn. Geen wonder dat vele mensen uit de omgeving van Poetin op mysterieuze wijze verongelukken, uit vensters vallen, of dood aangetroffen worden in het buitenland. Interne scheuren moeten autocraten dichten met repressie. Interessant is ook hoe Poetin eerst een deal sloot met Prigozhin en hem even later toch uit de lucht liet knallen. Iedereen weet nu: als je de macht wil overnemen in Rusland moet je niet onderhandelen met Poetin. Want je kunt hem niet vertrouwen als hij iets belooft. Dat weet Poetin zelf ook. ‘Bij een nieuwe paleisrevolutie zullen ze rechtstreeks voor mij gaan,’ beseft hij. De volgende keer wordt voor hem fataal. Poetin heeft geen onderhandelingsmarge meer, hij zit in een hoekje gedrumd. Zijn eerste emotie vandaag is angst.”