Elon Musk zet de Europese politiek naar zijn hand: ‘Europa zal nooit een greep krijgen op big tech’

Na de Amerikaanse politiek probeert de miljardair Elon Musk nu ook de Europese politiek naar zijn hand te zetten via zijn platform X. Had Europa dan geen wetten om desinformatie op het internet te beteugelen? Die wetten hinken achterop, zegt Friso Bostoen, specialist digitale regelgeving aan de Universiteit van Tilburg.

In het Witte Huis zit hij al binnen, nu moet ook Europa voor de bijl, met Duitsland voorop. Vorige week gebruikte de techmiljardair Elon Musk zijn digitaal platform X voor een interview met Alice Weidel, het kopstuk van het extreemrechtse AfD (Alternatieve für Deutschland). De livestream was in feite een promotiegesprek, waarin Weidel voluit haar gang mocht gaan, en Musk verkondigde dat “only AfD can save Germany. I want to be very clear about that.”

Dat Musk, de rijkste man ter wereld en campagnefinancier van Donald Trump, het AfD salonfähig wil maken, is natuurlijk niet zonder achterliggende bedoeling. Door het Europese populisme te steunen, wil Musk verdeeldheid zaaien in Europa, om zo vrij spel te krijgen op het oude continent. In zekere zin is Musk daar al in geslaagd. Sedert augustus 2023 moeten grote onlineplatformen voldoen aan de Digital Services Act, Europese regelgeving om de Europese internetgebruiker te beschermen tegen desinformatie. Dat weerhield Musk niet om het AfD een podium te bieden op X.

Heeft de DSA wel tanden genoeg? “Het belangrijkste doel van de DSA is zogenoemde systeemrisico’s te beperken”, zegt Friso Bostoen, docent digitale regelgeving en mededingingsrecht aan de Universiteit van Tilburg. “Maar ‘systeemrisico’ is een breed begrip. Het gaat onder meer om de verspreiding van inhoud die electorale processen kan verstoren. Dat begrip moet nog een invulling krijgen. De Europese Commissie is de lijnen nog aan het trekken.”

Daar heeft Musk duidelijk niet op gewacht.

FRISO BOSTOEN. “Klopt, maar het is nog te vroeg om te zeggen of de DSA gefaald heeft. Hetzelfde geldt ook voor de DMA (Digital Markets Act), de zuster van DSA die voor voldoende concurrentie moet zorgen tussen de digitale platformen. De Europese Commissie heeft enkele onderzoeken geopend in het kader van de DSA en de DMA, onder meer tegen X, maar er zijn nog geen uitspraken gevallen. De DSA en de DMA werken trager dan de ontwikkelingen waar ze vat op moeten krijgen. Dat achterophinken zal een probleem blijven.”

In de Europese Commissie zouden 150 ambtenaren de naleving van de DSA-regels door de grote platformen moeten controleren. Acht u dat voldoende?

BOSTOEN. “De vraag blijft of het voldoende zal zijn als tegenwicht voor de grote digitale platformen en hun advocatenlegers. De Europese Commissie zal altijd moeten focussen op de grofste overtredingen, waar ze het grootste verschil kan maken. Europa zal nooit een alomvattende greep krijgen op big tech.”

En dan nog, zal de Commissie durven door te pakken tegen iemand als Musk, de beste vriend van Donald Trump?

BOSTOEN. “Het is juist, de Europese relatie met de Amerikaanse big tech is een geopolitieke kwestie geworden. Onder president Joe Biden stonden de Verenigde Staten en de Europese Unie min of meer aan dezelfde kant. Maar nu Musk deel uitmaakt van het Witte Huis, vrees ik voor confrontaties, zeker als de EU met boetes of verbodsbepalingen komt. Toch denk ik niet dat de EU snel zal inbinden. Dat deed ze ook niet bij haar aanpak van het machtsmisbruik door Microsoft. Die aanpak heeft de relaties tussen de EU en VS niet erg geschaad. Maar we spreken over twintig jaar geleden. Ik weet niet hoe realistisch zo’n scenario is onder Trump. De Europese relatie met big tech kan nog flink verzwakken, als Trump gehoor geeft aan Meta-baas Mark Zuckerberg. Tijdens een podcast vorige vrijdag riep Zuckerberg Trump op de Europese Commissie te doen ophouden met boetes uit te delen aan Amerikaanse techbedrijven. Zuckerberg doelde op de Europese mededingingsregels. Hij vond dat die regels bijna werkten als een invoertarief op de techbedrijven.”

Onder de DSA moeten de techbedrijven Europa inzage geven in de werking van hun algoritmes. Zullen zij dat zomaar doen?

BOSTOEN. “De platformen moeten het design en de werking van hun algoritmes uitleggen aan de Europese Commissie, als die daarom vraagt. Maar uiteindelijk is het aan het platform om de systeemrisico’s te beperken, en het algoritme zelf zal niet meteen duidelijk maken of dat het geval is. De platformen moeten weliswaar elk jaar een onafhankelijke audit van hun algoritmes laten uitvoeren, waarna de Europese Commissie inzage krijgt in het auditverslag. Maar de afdwinging van de DSA blijft moeilijk, omdat het dus niet alleen afhangt van de Commissie en de lidstaten, maar ook van de platformen. Die mix bemoeilijkt een snel en doortastend optreden. De DSA zal altijd een beetje de feiten achterna moeten hollen. Die regelgeving is niet bedoeld om in te grijpen bij specifieke evenementen, zoals het interview van Musk met de AfD-politica vorige week of met Trump vorige zomer. Het idee achter de DSA is veeleer dat de platformen zelf processen moeten inbouwen om verspreiding van desinformatie tegen te gaan.”

Is dat niet de zwakte van de DSA?

BOSTOEN. “Ik zie niet in hoe het anders kan. Het opvolgen van desinformatie op het internet – denk bijvoorbeeld ook aan de Russische beïnvloeding van kiescampagnes – is een gigantische operatie. De Europese Commissie zal altijd deels afhankelijk blijven van de platformen en hun transparantie daaromtrent. Hoe zou de Commissie ooit alle inhoud kunnen controleren op Facebook, WhatsApp, Instagram en alle andere platformen? De Commissie is realistisch genoeg om te aanvaarden dat het toekomt aan de platformen om controlesystemen in te bouwen. De Commissie moet toezien op de manier waarop dat gebeurt, maar kan zich nooit in de plaats van het platform stellen.”

Is het verdienmodel van de platformen niet de kern van het probleem? Mensen delen liever desinformatie dan de saaie waarheid.

BOSTOEN. “Moeilijke vraag. Het is juist dat mensen graag desinformatie delen. Anderzijds zullen platformen ook niet zover gaan om desinformatie aan te wakkeren. Maar er is een tendens naar minder zelfcensuur bij de platformen. Kijk naar Meta, dat vorige week besliste in de VS de samenwerking met onafhankelijke factcheckers stop te zetten en ze te vervangen door zogenoemde community notes, waarbij vrijwilligers opmerkingen maken bij posts. X maakt al gebruik van zulke community notes. De bedoeling is de inhoud op het platform te laten modereren door de gemeenschap, veeleer dan het zelf te doen. Bij de Europese Commissie loopt een onderzoek naar de doeltreffendheid van de community notes van X. De Commissie vreest dat het systeem de risico’s voor de scheeftrekking van het maatschappelijke debat en het verkiezingsproces onvoldoende beperkt, en daarom ingaat tegen de DSA. Wat niet betekent dat community notes geen effect hebben. Bij tweets van Musk zelf verschijnen regelmatig community notes met de opmerking: ‘Dit is larie. Hier heb je een gezaghebbende bron die exact het tegenovergestelde zegt.’ Maar de community notes zullen nooit in staat zijn de totale massa aan content op een platform te monitoren.”

Een platform waarop veel lulkoek verkocht wordt, zet dat zichzelf niet buitenspel op den duur? Wie wil dat allemaal nog lezen?

BOSTOEN. “Te veel bagger kan gebruikers doen afhaken. Maar platformen beschermen zich tegen dat proces door hun gebruikers op eilanden neer te zetten, waar ze afgescheiden blijven van groepen met een andere mening. Wat jij als bagger beschouwt, zal je niet zo gauw tegenkomen op je eigen eiland, zodat je minder snel zal afhaken. Maar op een bepaald moment kan de dam breken, uiteraard. Dat zien we nu bij X. Daar is de bagger zo wijdverspreid geraakt over de eilanden dat gebruikers afhaken. Zelf ben ik ook vertrokken bij X en heb ik een account aangemaakt op Bluesky, net zoals veel collega’s van mij. Er komt een levendige community op gang op Bluesky. Dat stemt me optimistisch.” z