Fons Verplaetse, de man die de Belgische ezel tot discipline dwong

België is een ezel die zich economisch steeds aan dezelfde steen stoot. Fons Verplaetse wou daar een einde aan maken door de Belgische frank te koppelen aan de Duitse mark, met het oog op deelname aan de euro. Hij overleed vrijdag op 90-jarige leeftijd.

In 1990 nam Fons Verplaetse als gouverneur van de Nationale Bank een van de belangrijkste beslissingen uit het Belgische naoorlogse economische beleid. Verplaetse koppelde de Belgische frank aan de Duitse mark. Hij deed dat op zijn typisch eigengereide manier. Jean-Luc Dehaene, toen premier, onthulde in zijn memoires dat Verplaetse de regering voor een voldongen feit had geplaatst, door het voornemen van de koppeling te lekken naar de pers. Er was geen weg terug meer.

Voor Verplaetse was de koppeling aan de Duitse mark de manier om het land bij de les te krijgen. Het was dé techniek om de discipline af te dwingen die nodig was om een gezonder economisch beleid te voeren en de toetreding tot de euro mogelijk te maken. Als bevoorrechte waarnemer van de Belgische machtscenakels had Verplaetse begrepen dat België uit zichzelf moeilijk die discipline kon opbrengen. Het land had de welvaart van de gouden jaren 60 snel te grabbel gegooid. Aan het einde van de jaren 70 was België de zieke man van Europa, geplaagd door oplopende begrotingstekorten, hoge inflatie, torenhoge werkloosheid en een ontspoorde concurrentiepositie. “We reageerden onverstandig op de gevolgen van de oliecrisissen. We deden alsof ze niet bestonden. Iets laten scheefgroeien gaat snel. Om het weer recht te krijgen is vijf keer meer tijd nodig. Gemakzucht heeft een hoge prijs. Die les mogen we niet vergeten”, zei Fons Verplaetse daarover later.

“Fons Verplaetse is inderdaad een van de meesters van het herstel”, zegt Jan Smets, die als voormalige gouverneur van de Nationale Bank decennialang samengewerkt heeft met Verplaetse. “Hij was een uitstekende macro-econoom die de samenhang begreep en de cijfers kende. Hij was een wandelend economisch model. Wat hem bijzonder maakte, was dat hij die samenhang op een begrijpelijke manier kon overbrengen aan de politici. Hij wou een economisch gezond beleid verzoenen met een sociale dimensie. Hij deed dat uit dienstbaarheid voor de maatschappij. Hij leefde daarvoor, want hobby’s had hij niet, behalve houthakken op zijn buitenverblijf.”

Gedurfd

Verplaetse was in de jaren 80 een van de architecten van het herstelbeleid, met de devaluatie van de Belgische frank in 1982 als een van de meest opvallende wapenfeiten. De begeleidende maatregelen waren echter veel belangrijker. Zonder een sanering van de begroting en een doorgedreven loonmatiging om de concurrentiekracht te herstellen, zou zich snel een nieuwe devaluatie opgedrongen hebben. Verplaetse wist dat de geboekte vooruitgang broos was, en wist ook dat in een kleine open economie die leeft van de export, de concurrentiepositie met man en macht verdedigd moet worden. De nodige discipline diende institutioneel verankerd te worden en de koppeling met de Duitse mark moest daarvoor zorgen. Om de koppeling te behouden, moest België het gezondere Duitse beleid volgen. Verplaetse gaf in 1990 de facto een groot stuk van de Belgische sociaaleconomische soevereiniteit op, omdat hij wist dat we dat beleid beter niet zelf in handen hadden. “Het was een gedurfde operatie. Maar zonder die koppeling hadden we de monetaire unie nooit gehaald”, zei Verplaetse daarover.

“De devaluatie van 1982 zorgde voor een schok op de financiële markten. Zou België de Italiaanse toer opgaan door de munt herhaaldelijk te devalueren?”, zegt Jan Smets. “Dat vertrouwensverlies joeg de Belgische rente hoger. Het vertrouwen werd herwonnen dankzij het herstelbeleid, maar Verplaetse wou het vertrouwen consolideren door de frank te koppelen aan de mark. Hij dwong het beleid tot discipline. De koppeling kon enkel behouden worden met een geloofwaardig flankerend beleid. Aan het einde van de jaren 80 was Verplaetse ervan overtuigd dat we sterk genoeg waren om de koppeling met de Duitse mark te verdedigen.”

Globaal Plan

Niet iedereen begreep of wou begrijpen dat België zich voor eigen bestwil half onder curatele van Duitsland had geplaatst. Dat je een sterke munt moet verdienen. Het retour du coeur-beleid van eind de jaren 80 en begin de jaren 90 deed het begrotingstekort opnieuw oplopen en plaatste vraagtekens achter de koppeling met de Duitse mark. Tijdens de Europese muntcrisis van 1993 werd er flink gespeculeerd tegen de Belgische frank. Om in 1999 toch te kunnen toetreden tot de euro, moest België een nieuwe saneringskuure volgen, met het Globaal Plan van de regering-Dehaene in 1994 als speerpunt. Fons Verplaetse was ook van dit plan een van de architecten. “Monetaire manipulatie kan niet meer als je toetreedt tot de euro. Zodra je dat goed beseft, belet het je om domme dingen te doen. Vóór de devaluatie zijn we in tien jaar tijd van supergoed naar superslecht gegaan en met de grootste glimlach. Europa maakt dat niet meer mogelijk”, zei Fons Verplaetse in 2003 in een interview met Trends.

België kreeg in 1997 een deliberatie om toe te treden de euro, met de belofte de staatsschuld af te bouwen door een hoog primair begrotingstekort aan te houden. Ook Verplaetse moest met lede ogen aanzien hoe de paarse regeringen van Guy Verhofstadt in het begin van deze eeuw dat primair surplus snel soldaat maakten aan hogere uitgaven en lagere belastingen, zonder de economie voldoende te hervormen. De unieke kans om een stevige spaarpot aan te leggen voor de begroting werd toen verkwanseld.

Verzwakte fundamenten

Het lidmaatschap van de euro heeft slechts gedeeltelijk kunnen verhinderen dat België in de oude zonden herviel. Periodes met noodzakelijke hervormingen werden snel gevolgd door periodes waarin het land op de lauweren rustte. Dat patroon herhaalde zich ook in het recente verleden. Na de grote financiële crisis van 2008 werd de grootste moeite een beperkt herstelbeleid gevoerd, maar de nieuwe regering lijkt niet van plan daar een verlengstuk aan te breien. De staatsschuld blijft hoog, de werkgelegenheidsgraad te laag en de economische groei te zwak. België dook met verzwakte fundamenten de covid-19-crisis in.

Verplaetse wou een einde maken aan de slechte Belgische gewoonte om telkens te hervallen in zelfgenoegzaamheid. Hij is daar maar gedeeltelijk in geslaagd, maar meer kon hij ook niet doen vanuit zijn positie. De koppeling aan de Duitse mark dwong dit land tot een minimum aan discipline, net zoals de deelname aan euro dat nu doet. Dat is voorlopig onvoldoende om de huishouding helemaal op orde te zetten, ook omdat het europroject nog altijd onvoldoende disciplinerend kracht heeft om landen tot een beter beleid aan te manen. Fons Verplaetse had het graag anders gezien.