Enrico Letta, voormalige Italiaanse premier: ‘Concurrentievermogen blijft het belangrijkste goed voor Europa’

Toen hij in Brussel was, sprak de voormalige Italiaanse premier Enrico Letta met Trends over de belangrijkste problemen waar Europa mee te maken heeft. Zijn overtuigingen en angsten, die verschenen in zijn rapport Much More Than a Market en vervolgens in zijn boek New Ideas for Europe, zijn de afgelopen weken op de proef gesteld.

Het is een drukke dag. Tussen de uitreiking van de Leopoldsorde door koning Filip en de presentatie van zijn boek, geeft Enrico Letta Trends een exclusief interview. De voorzitter van het Jacques Delors Institute gaat geen enkele vraag uit de weg. Hij verwacht duidelijk ferme acties van Europa. Op alle fronten: militair, economisch, sociaal en ecologisch. Zijn rapport, dat voorafging aan dat van Mario Draghi, werd in april vorig jaar gepubliceerd op verzoek van de Europese Commissie en pleitte voor een versterking van de interne markt door die uit te breiden met een vijfde vrijheid, na die van mensen, goederen, diensten en kapitaal: kennis, de drijvende kracht achter innovatie.

Enrico Letta benadrukt ook de noodzaak van een interne markt voor energie, besparingen en investeringen, terwijl hij de aandacht vestigt op Europa’s afhankelijkheid van defensie. Maar de moeder van alle gevechten voor Europa blijft volgens hem het concurrentievermogen.

“Europa is onvolmaakt, maar onvervangbaar”, was de conclusie van de overtuigde Europeaan, nadat hij 65 steden in de 27 lidstaten van de Europese Unie had bezocht om zijn rapport op te stellen. De geschiedenis zal zich het rapport misschien herinneren als het startpunt van een Europese opleving.

Denkt u dat de verkiezing van Donald Trump tot Amerikaanse president uiteindelijk een geschenk is voor Europa?

ENRICO LETTA. “Ik zou niet zo ver willen gaan om te zeggen dat het een geschenk is of dat het positief is geweest. Maar pragmatisch gezien is het duidelijk dat de verkiezing van Donald Trump de Europeanen aanzet tot meer integratie en een vorm van onafhankelijkheid. Die onafhankelijkheid gaat noodzakelijkerwijs gepaard met meer integratie. Ik denk dat het belangrijk is van die situatie gebruik te maken.”

In uw rapport had u het belang van de autonomie van onze defensie al genoemd. Na de toespraak van de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance in München en de vernedering van de Oekraïense president Volodimir Zelensky in het Oval Office waren veel mensen verrast. U ook?

LETTA. “Eerlijk gezegd, nee. Het was vanaf het begin duidelijk dat Trump II niet in de voetsporen van Trump I zou treden. Deze Donald Trump heeft lessen geleerd. Met een meer solide en homogeen team dat zijn visie volledig deelt, heeft hij zich gepresenteerd als een hardere tegenstander. Hij heeft ook geprofiteerd van de groeiende steun van grote technologiebedrijven, wat zijn tweede presidentschap duidelijk onderscheidt van het eerste.”

Zelfs als de NAVO niet uit elkaar zou vallen, hebben we de indruk dat er een schakel is gebroken. Er is een mentale revolutie aan de gang in Europa. Het is tijd om wakker te worden.

LETTA. “Absoluut. Wat me het meest opviel, was Elon Musks uitspraak over Oekraïne. Hij zei tegen de Oekraïners: ‘Als jullie je niet gedragen, trek ik de stekker uit Starlink.’ Als je afhankelijk bent van iemand die het licht kan uitdoen, is het tijd om wakker te worden. Maar pas op, die dynamiek verbreekt niet noodzakelijkerwijs de alliantie met de Verenigde Staten, ze maakt Europese autonomie onvermijdelijk. We kunnen niet langer een gefragmenteerde kolonie van de Verenigde Staten zijn.”

Een kolonie, gaat dat niet een beetje te ver?

LETTA. “Daar draait het allemaal om. Europeanen investeren 300 miljard euro van hun spaargeld in de Verenigde Staten, omdat hun financiële markt verenigd en veel aantrekkelijker is. De onze is gefragmenteerd. Dat versterkt Amerikaanse bedrijven, die terugkomen naar Europa om onze bedrijven op te kopen met ons geld. Wat een paradox.”

Bent u voorstander van een unie van financiële markten?

LETTA. “Die is essentieel. We moeten onze structuur, die 27 financiële markten omvat, vereenvoudigen. Dat werpt alleen maar barrières op en beperkt onze efficiëntie. Het is belangrijk een samenhangend en geïntegreerd regelgevend kader op te zetten, dat niet alleen de uitgifte van financiële instrumenten aanmoedigt, maar er ook voor zorgt dat ze in heel Europa worden gebruikt.”

Betekent dat één aandelenmarkt in Europa?

LETTA. “Dat betreft niet alleen de aandelenbeurzen, maar alle financiële markten. Momenteel hebben financiële instrumenten nationale paspoorten. Dat bemoeilijkt de invoering ervan op Europese schaal. Een ander voorbeeld zijn creditcards: het gebrek aan Europese oplossingen laat het veld open voor Amerikaanse spelers. Het is cruciaal om Europese alternatieven te ontwikkelen.”

Als Trump en de Russische president Vladimir Poetin zouden proberen te onderhandelen over de toekomst van Oekraïne zonder Oekraïne en zonder Europa, wat zou dan de gepaste Europese reactie zijn?

LETTA. “Ik betwijfel of dat scenario realistisch is, dus ik denk er liever niet aan. Maar het is duidelijk dat Trump Poetin te veel geeft. We zullen zien wat er gebeurt. Zeker is dat we de opmerkelijke veerkracht van de Oekraïners moeten erkennen. Ze hebben hun vastberadenheid getoond en het recht op hun onafhankelijke bestaan gewonnen, dat Poetin probeerde te onderdrukken. Onderhandelingen in hun afwezigheid zouden niet verstandig zijn en hun strijd niet respecteren.”

Laten we ons het ergste voorstellen. Het staakt-het-vuren spat uiteen. Het conflict zou zich kunnen uitbreiden. Denkt u dat een Italiaan, een Fransman of een Belg zou gaan vechten voor Oekraïne of de Baltische staten?

LETTA. “U stipt een belangrijk punt aan. Het is cruciaal om te begrijpen dat de perceptie van veiligheid verschilt tussen Noord- en Zuid-Europa. Het zuiden ziet Europa als een garantie voor welvaart, terwijl het noorden de nadruk legt op veiligheid. Het zal tijd kosten om een echt Europees saamhorigheidsgevoel te creëren. Op dit moment bestaat dat gevoel niet.”

De 27 lidstaten bespreken hoe ze de Europese herbewapening en hulp aan Oekraïne moeten financieren. Bent u voorstander van het gebruik van Russische tegoeden die in Brussel zijn bevroren?

LETTA. “Zeker, alles wat de Russen kan overtuigen om hun agressie te stoppen, is het overwegen waard. Het is duidelijk dat ze niet willen stoppen. De Russen moeten verantwoordelijk worden gehouden voor de schade die ze hebben aangericht, en als die middelen kunnen bijdragen aan het herstel van de schade die Oekraïne is aangedaan, zou dat gerechtvaardigd zijn.”

Zelfs voor herbewapening?

LETTA. “Nee. Alleen voor herstelbetalingen aan Oekraïne.”

In uw rapport noemde u het belang van Europese particuliere spaartegoeden. Hoe kunnen die helpen?

LETTA. “De integratie van Europese particuliere spaartegoeden is cruciaal om economische autonomie en grootschalige investeringen te ondersteunen. We hebben het over 33.000 miljard euro. Defensie is één aspect, maar de prioriteit moet liggen bij het concurrentievermogen, ondersteund door investeringen in de groene en digitale transitie. Zo kan Europa concurrerend blijven tegenover reuzen als de Verenigde Staten. Vandaag ligt het grote verschil in het vermogen van de Verenigde Staten om massale particuliere investeringen te mobiliseren voor vooruitgang op belangrijke gebieden, zoals artificiële intelligentie en de verkenning van de ruimte.”

Is de huidige focus op defensie buitensporig in vergelijking met andere prioriteiten?

LETTA. “Ja, vandaag lijkt de focus te liggen op defensie vanwege de recente gebeurtenissen. Maar ik ben ervan overtuigd dat we in de nabije toekomst zullen beseffen dat de belangrijkste factor voor Europa zijn concurrentievermogen en innovatiecapaciteit is. Focussen op een solide industrieel beleid, moderne infrastructuur en geavanceerde digitalisering zal een duurzame toekomst garanderen.”

800 miljard voor het Draghi-plan, 800 miljard voor herbewapening, 1.000 miljard voor de Green Deal. Dat loopt op. Hoe kunnen we prioriteit geven aan investeringen?

LETTA. “We moeten de mix van publieke en private financieringsbronnen optimaliseren. Er moet prioriteit worden gegeven aan investeringen die het concurrentievermogen stimuleren.”

We zullen waarschijnlijk ook onze toevlucht moeten nemen tot leningen. Maar zoals we kunnen zien, heeft de Duitse ‘whatever it takes’-houding een minicrash op de obligatiemarkt veroorzaakt. De rente is omhooggeschoten.

LETTA. “Daarom heb ik het over private bronnen. De sleutel ligt in het mobiliseren van particuliere spaargelden met aantrekkelijke rendementen voor investeerders. Als we erin slagen dat inactieve spaargeld om te zetten in productieve investeringen, kan dat zelfs de meer voorzichtige landen, zoals Duitsland en Nederland, overtuigen deel te nemen aan gezamenlijke publieke financiering.”

België heeft net als Italië te maken met een procedure bij buitensporige tekorten. Hoe kunnen we het publiek uitleggen dat we tot vier weken geleden tot elke prijs de broekriem moesten aanhalen?

LETTA. “Dat is een uitdaging in communicatie. Het is essentieel dat burgers begrijpen dat investeringen in defensie en veiligheid onlosmakelijk verbonden zijn met concurrentievermogen en economische groei. Als hen niet duidelijk het verband tussen die investeringen en hun dagelijkse leven wordt getoond, zullen ze die initiatieven waarschijnlijk niet steunen.”

Er zijn soms doelstellingen die als tegenstrijdig kunnen worden gezien. De Omnibus-richtlijnen komen terug op bepaalde Green Deal-verplichtingen. Het is ingewikkeld.

LETTA. “Er moeten aanpassingen worden gemaakt om duurzaamheid te stimuleren en tegelijkertijd de sociale en economische kosten van die transities te erkennen. Er moet financiële steun komen voor de betrokken werknemers en industrieën om de transformatie naar een groenere economie te begeleiden.”

Wat is uw mening over de economische strategie van Trump?

LETTA. “Trump handelt volgens een logica die is geïnspireerd op zijn methoden in het bedrijfsleven, waar hij een doel stelt en tot het uiterste gaat om gunstige overeenkomsten te onderhandelen. In de context van internationale betrekkingen kan dat leiden tot blijvende waardevernietiging, omdat de confronterende aanpak niet noodzakelijkerwijs win-winresultaten oplevert. Dat hebben we gezien aan de talrijke keren dat hij een stap terug zette.”

Moet Europa reageren volgens het principe ‘oog om oog, tand om tand’?

LETTA. “Absoluut. Europa moet gecoördineerd en strategisch reageren. Als Trump bijvoorbeeld de Duitse auto-industrie aanvalt, moeten andere Europese landen, zoals Italië, begrijpen dat we allemaal met elkaar verbonden zijn. Een terugval in de Duitse industrie zou gevolgen hebben voor heel Europa. Solidariteit en eenheid zijn daarom cruciaal.”

De markten in de Verenigde Staten storten in en de inflatie zou een comeback kunnen maken. Denkt u dat Trump een pak slaag kan krijgen tijdens de tussentijdse verkiezingen?

LETTA. “Als de economische situatie verslechtert, kan dat zijn positie natuurlijk aantasten. Maar als hij erin slaagt wat diplomatieke winst te boeken of vrede te stichten, kan dat zijn steun versterken. Het is een lastige situatie, omdat het van zoveel factoren afhangt.”