Emmanuel de Merode: ‘Het Virunga Park in Oost-Congo is een proefproject voor de hele planeet’

Wil je een natuurpark beschermen tegen stroperij en leegroverij? Creëer dan groene jobs voor de omwonende bevolking. Het is de missie van de Belgische prins Emmanuel de Merode, directeur van het natuurpark Virunga in Oost-Congo, een streek geteisterd door gewapende bendes. “Als de groene economie hier gedijt, kan ze overal gedijen.”

Economische ontwikkeling om de natuur te beschermen: het is een paradox die Emmanuel de Merode omzet in realiteit. De Belgische prins is sinds 2008 directeur van Virunga. Het natuurpark in het oosten van Congo is door Unesco erkend als werelderfgoed. Zowat 650 parkwachters riskeren elke dag hun leven om de berggorilla’s, nijlpaarden, olifanten en andere dieren te beschermen tegen stropers. Dit jaar zijn al dertien parkwachters vermoord. In 2014 overleefde De Merode zelf ternauwernood een moordaanslag. De belangen zijn groot. Virunga betekent 8.000 vierkante kilometer aan potentieel voor houtwinning, landbouw en visvangst in Lake Edward, het meer in het park.

De natuurkracht van het park verschaft mensen een inkomen. Wie leeft van het ecosysteem, zal het niet vernietigen

De Merode en de parkwachters doen wat ze kunnen, om de roofbouw in de hand te houden. Illegale landbouw en de winning van houtskool als energiebron hebben 14 procent van de parkoppervlakte aangevreten. Samen met de illegale visvangst levert de roofbouw naar schatting 170 miljoen dollar per jaar op. Een groot deel van dat bedrag gaat naar de gewapende bendes, die de illegale trafieken organiseren en de lokale bevolking afpersen. “De natuurlijke rijkdommen van het park zijn het handelsfonds van de gewapende groepen”, zegt De Merode. “Om de roofbouw te ontkrachten, moet je een legaal alternatief bieden. Dat doen wij hier. Virunga draait dus niet alleen om gorilla’s en olifanten. Het gaat ook om de uitbouw van een groene economie, die de oorlogseconomie moet breken.”

Het hart van die groene economie bestaat uit drie en weldra vier waterkrachtcentrales, aangedreven door rivieren in het park. De centrales zijn de afgelopen vijftien jaar gebouwd door de Virunga Foundation, de uitbater van het park, met de steun van de Europese Unie en liefdadigheidsorganisaties. De centrales leveren goedkope elektriciteit aan scholen, ziekenhuizen en tienduizenden gezinnen rondom het park. De goedkope stroom wekt ook bedrijfjes tot leven. Intussen zijn 1.400 bedrijfjes op het netwerk aangesloten, goed voor 12.000 banen. “Dat aantal stijgt exponentieel”, zegt De Merode. “De natuurkracht van het park verschaft mensen een inkomen. Wie leeft van het ecosysteem, zal het niet vernietigen.”

Dat ecosysteem snoept ook jonge mensen van de gewapende bendes af.

EMMANUEL DE MERODE. “Inderdaad. Bij gebrek aan een alternatief sluiten jongens van achttien, zestien of zelfs twaalf jaar zich aan bij de bendes. Onderzoek wijst uit dat elke bijkomende megawatt elektriciteit opgewekt door het park 800 à 1.000 nieuwe banen oplevert in kleine bedrijfjes. Van die nieuwe banen gaat 11 procent naar voormalige militieleden, die op zoek zijn naar een beter leven. Er is een wiskundige relatie tussen de economische waardecreatie door het park en de vermindering van het geweld.”

Het breken van de oorlogseconomie vergt meer dan waterkrachtcentrales en bedrijfjes. De Virunga Foundation wil een complete agro-economie opzetten.

DE MERODE. “Oost-Congo heeft vruchtbare grond, maar is helaas een oorlogsgebied. Een formele landbouweconomie komt dan niet spontaan tot stand. Daarom springt de Virunga Foundation in, via de bouw van complete productieketens. Het baat niet om de boer aan een betere teelt te helpen, als hij vervolgens met zijn oogst nergens terechtkan. Neem de tarweproductie, waarvoor de Virungastreek bekendstond, tot de teelt in de jaren negentig werd weggevaagd door concurrentie uit de voormalige Sovjetstaten. Door de oorlog in Oekraïne moeten de Congolezen zich nu blauw betalen aan ingevoerde tarwe. Daarom probeert de Virunga Foundation de tarweketen rond het park weer op te starten. Dat betekent niet alleen zaaigoed voor de vele kleine boeren, maar ook de aankoop van kleine maaidorsers aangepast aan het heuvelachtig gebied. Voor het transport van de oogst herstellen we wegen en kopen we vrachtwagens aan, voorzien van brandstof en beveiliging, want in de streek worden mensen gekidnapt of vermoord langs de weg. De tarwe moet verwerkt worden tot bloem en brood. Daartoe bouwen we een molen, twee industriële bakkerijen en een koekjesfabriek, die zullen draaien op stroom van de waterkrachtcentrales. Die waardeketen zal zes- tot tienduizend gezinnen een inkomen verschaffen, en betaalbaar brood voor 2 miljoen mensen in Goma. Vergelijkbare productieketens bouwen we ook voor koffie, maïs, papaya, cacao en palmolie.”

Het buitenlandse toerisme hebben we opgeschort, wegens het geweld. De infrastructuur, zoals de lodges en het vliegveldje, gebruiken we nu om sponsors te ontvangen. Zij moeten kunnen zien waarin ze investeren

Palmolie heeft niet bepaald een duurzaam imago.

DE MERODE. “Net daarom verwerken we ook palmolie, om te voorkomen dat woud vernietigd wordt voor plantages, zoals gebeurd is in Indonesië en Zuid-Amerika. We halen de oogst op van bestaande, kleine plantages van hooguit vijf tot tien palmbomen. Vroeger ging de oogst naar het buitenland, voor de productie van zeep, die dan tegen hoge prijzen ingevoerd werd. Dankzij de waterkrachtcentrales hebben we sinds 2013 onze eigen zeepfabriek. Sicovir is de grootste zeepproducent van Oost-Congo, goed voor 20 ton zeep per dag. Dit jaar bouwen we ook een palmolieraffinaderij, die dagelijks 100 ton bakolie zal produceren.”

De blikvanger van het Virungaproject is de chocoladefabriek, gebouwd met de hulp van de Brugse chocolatier Dominique Persoone.

DE MERODE. “De chocoladefabriek is klein, om eerlijk te zijn. Onze cacao-oogst wordt grotendeels uitgevoerd. Maar de fabriek geeft ons media-aandacht en is symbolisch erg belangrijk: ze laat de boeren zien tot wat ze in staat zijn. Dankzij de kennis van Dominique kon de chocolade uitgroeien tot een kwaliteitsproduct, bestemd voor de export. De helft van de fabrieksmedewerkers zijn weduwes van vermoorde parkwachters. Die vrouwen krijgen zo een nieuwe toekomst. Zo snap je de grote betekenis van de chocolade.”

De cacaoteelt moet wel afrekenen met de Oegandese militie ADF, die de geoogste cacaobonen komt stelen.

DE MERODE. “Cacaobonen moet je laten fermenteren en drogen. De boeren deden dat op hun veld. Daar kwam ADF de bonen dan stelen. Ze richtte telkens verschrikkelijke slachtingen aan in de dorpen. In 2021 hebben we in drie dorpen fermentatie- en droogcentra gebouwd, beveiligd door onze parkwachters en het Congolese leger. Sindsdien hebben die dorpen geen diefstal of slachtingen meer gekend. Om de veilige export van de bonen te verzekeren, escorteren de parkwachters en het leger de vrachtwagenkonvooien ook naar de grens. Het is een voorbeeld van hoe de Virunga Foundation nieuwe ademruimte geeft aan de reguliere economie in een oorlogsgebied. We spreken hier echter over drie van de honderden dorpen in de streek. Maar het is een begin.”

Dat zegt u goed. Op uw website staat te lezen dat 4 miljoen mensen rondom het park leven. De reguliere economie heeft nog veel terrein te veroveren.

DE MERODE. “Op bepaalde plaatsen maken we het verschil, maar we zijn er inderdaad nog niet. Bovendien is de jongste twee jaar het geweld toegenomen. Dat is te wijten aan de rebellengroep M23 die, gesteund voor het Rwandese leger, zelfs tanks en gevechtsvliegtuigen inzet. Daar staan onze parkwachters machteloos tegenover, ondanks hun uitstekende training. Dan ben je al blij dat je boel bijeen kunt houden en vrijwaren van vernielingen.”

Is de Virunga Foundation populair bij de gewone bevolking? U ontzegt haar 8.000 vierkante kilometer aan exploitatiemogelijkheden.

DE MERODE. “Niet iedereen houdt van ons. Een meerderheid van de bevolking zit nog steeds ingebed in de roofbouw, door een gebrek aan alternatief. Net daarom is ons werk zo belangrijk. Dat besef begint door te dringen. Toen in 2005 een parkwachter vermoord werd in zijn dorp Mutwanga, woonden amper twintig dorpelingen de begrafenis bij. Intussen heeft de Virunga Foudation een van de vier waterkrachtcentrale in het dorp gebouwd, compleet met een industrieterrein voor kmo’s. Toen een tijdje terug een parkwachter uit datzelfde dorp vermoord werd, kwam het hele dorp naar de begrafenis. Er waren 3.000 tot 4.000 aanwezigen. Vroeger maalde niemand om een vermoorde parkwachter, nu voelt een hele gemeenschap zich gekwetst. Ze begrijpt dat het natuurpark niet het probleem is, maar de oplossing. In die zin is het Virunga Park een proefproject voor de hele planeet. In een oorlogszone proberen we een economie uit te bouwen op groene energie. Als de groene economie hier gedijt, kan ze overal gedijen. Dan is er niet langer een excuus om de planeet te vernietigen.”

Het voortbestaan van het park zal een kwestie van internationale inspanningen blijven. Maar de leiding moet in Congolese handen komen. Zo hoort het

Voelt u zich gesteund door de Congolese overheid?

DE MERODE. “Zeker. Als de Congolese overheid niet achter het park stond, zou het allang niet meer bestaan. Anderzijds is de situatie in Congo momenteel zeer moeilijk, zodat natuurbescherming niet bovenaan de lijst met begrotingsprioriteiten staat, in tegenstelling tot onderwijs, gezondheidszorg, infrastructuur en zo meer.”

Ik stel de vraag omdat de overheid blijkbaar opnieuw rechten op olieboringen in het park te koop stelt.

DE MERODE. “Het Virunga Park is beschermd door de wet. Wetten kunnen veranderen. Als het parlement oordeelt dat het Congolese volk meer belang heeft bij een olie-economie, dan moet het daarnaar handelen. De Virunga Foundation meent dat de groene economie op termijn meer kan bijdragen tot het Congelese bbp. Het is aan ons om dat ook te bewijzen. Daarom bouwen een duurzame agro-industrie op.”

De Virunga Foundation wilde ook duurzaam toerisme uitbouwen. Komen er nog toeristen naar het Virunga Park?

DE MERODE. “We hebben nog wat lokale toeristen, vooral uit Goma. Maar het buitenlandse toerisme hebben we opgeschort, wegens het geweld. De infrastructuur is er nog, zoals de lodges en het vliegveldje. Die gebruiken we nu om sponsors te ontvangen. Zij moeten kunnen zien waarin ze investeren, anders komen ze niet over de brug met geld. Onze grootste donor is de Europese Unie. We konden ook al rekenen op de Howard Buffett Foundation (Howard is een zoon van superbelegger Warren Buffett, nvdr), die een van onze waterkrachtcentrales financierde. Eric Schmidt, een gewezen CEO en voorzitter van Google, hielp ons met de uitbouw van het netwerk van slimme elektriciteitsmeters. Die staan dan weer centraal in ons systeem van microleningen aan kleine bedrijfjes, waarvoor we samenwerken met de specialist Grameen Bank uit Bangladesh. Het bedrijfje lost de microlening af via de elektriciteitsfactuur. Concreet zal de slimme meter een iets hogere prijs per kilowattuur aanrekenen, tot de lening terugbetaald is. Zo’n bedrijfje kan niet bij een klassieke bank terecht, wegens gebrek aan onderpand. Bij ons heb je geen onderpand nodig. De slimme meter is het onderpand.”

Naar verluidt krijgt u ook hulp van Leonardo DiCaprio.

DE MERODE. “Hij was de producer van de filmadaptatie van de documentaire Virunga uit 2014. De documentaire gaat over het werk van de parkwachters die moeten afrekenen met het geweld van M23 en pogingen tot olieboringen in het natuurpark. De documentaire hielp ons de oliemaatschappijen uit het Virunga Park weg te krijgen. Netflix kocht de rechten op de documentaire en haalde later Leonardo DiCaprio binnen als producer van de filmversie. Dat liet toe er een grote publiekstrekker van te maken.”

U bent 53.

DE MERODE. “Niets om beschaamd over te zijn.”

Als CEO van de Virunga Foundation bent u niet alleen de parkdirecteur, u overziet ook de elektriciteitscentrales en de agro-bedrijven onder de Virunga-koepel. U overleefde al kogels in uw maag en borst. Ziet u zichzelf nog tien of twintig jaar doorgaan?

DE MERODE. “Ik hoop van niet. Ik geef mezelf nog twee tot drie jaar. Behalve uit parkwachters bestaat mijn team uit zowat 1.200 vaste medewerkers, van wie er 400 in de waterkrachtcentrales werken. Tien jaar geleden hadden we nog veel problemen met corruptie in het team, nu al veel minder.

“Veel jonge Congolezen zijn oprecht bekommerd om de toekomst van hun land. Met hen werken we. Minder dan 1 procent van mijn teamleden zijn buitenlanders. Ik zal betrokken blijven bij Virunga, maar een jonge, competente generatie Congolezen staat klaar. Het voortbestaan van het park zal een kwestie van internationale inspanningen blijven. Maar de leiding moet in Congolese handen komen. Zo hoort het ook. Ik maak me geen zorgen.”