Vergrijzing is een financiële tijdbom

Hoewel de wereldbevolking nog altijd groeit, steekt de vergrijzing steeds meer de kop op. Verhoging van de productiviteit en ordentelijke immigratie moeten onze welvaart op peil houden. “Zonder immigratie was de Europese bevolking al lang aan het krimpen geweest.”

Op de wereld lopen nu al meer dan 8 miljard mensen rond. Die kaap hebben we in 2022 gerond, volgens cijfers van de Verenigde Naties. De aangroei is nog lang niet ten einde. “De wereldbevolking groeit nog altijd aanzienlijk. Het zogenoemde reproductiecijfer is groter dan 1″, zegt Jan Van Bavel, hoogleraar demografie aan de KU Leuven. “Maar de groeisnelheid begint wel te verminderen, zelfs in Afrika. Het vruchtbaarheidspeil in de meeste Afrikaanse landen daalt immers.”

Afrika komt nog goed weg. In andere delen van de wereld ziet de demografische toestand er veel somberder uit, zegt Nabil Jijakli, Deputy CEO van Credendo (foto). “In Europa slaat de vergrijzing volop toe, vooral dan in het zuiden. In Oost-Europa komt daar nog het effect van de emigratie bovenop. In Bulgarije bijvoorbeeld is de bevolking in twintig jaar tijd met een vijfde gedaald. Ook elders in de wereld zijn er demografische noodsituaties. Als Japan niet ingrijpt, zal de bevolking er tegen 2065 met 40 miljoen mensen dalen, of ruim 30 procent. In Zuid-Korea dreigt de bevolking met 50 procent ineen te storten tegen 2100. Ook in China is de bevolking aan een krimp begonnen. Dat land zal oud zijn eer het rijk geworden is. Het Midden-Oosten en Zuid-Amerika zijn eveneens demografisch aan het vertragen. In Peru en Chili zit de bevolkingsgroei zelfs ruim onder het vervangingsniveau.”

Waaraan is die demografische ommekeer te wijten? “Emigratie speelt een rol, net zoals verstedelijking”, zegt Jijakli. “Een verstedelijkte bevolking heeft minder werkende handen nodig dan een agrarische bevolking. Heel belangrijk in ontwikkelingslanden is onderwijs, vooral van meisjes. Hoger opgeleide vrouwen brengen minder kinderen ter wereld. Betere toegang tot anticonceptiemiddelen vermijdt dan weer vroegtijdige zwangerschappen. De uitbouw van een socialezekerheidssysteem zorgt ervoor dat ouders niet langer op hun kinderen moeten rekenen tijdens hun oude dag. Vergeet ook niet dat kroostrijke gezinnen in ontwikkelde samenlevingen tegen flink hogere studie- en huisvestingskosten aankijken.”

Raphaël Cecchi, Senior Country Risk Analyst bij Credendo, wijst ook op het toegenomen individualisme, vooral dan in de westerse landen, en het feit dat vrouwen een grotere greep kregen op hun eigen toekomst. “Als een vrouw twee kinderen wil, zal ze meestal ook twee kinderen krijgen. De correlatie tussen haar wensen en de realisatie ervan is sterker geworden. Ook imitatiegedrag speelt mee. In een maatschappij waarin de meeste gezinnen twee kinderen tellen, ben je geneigd dat gezinsmodel te repliceren.”

Lees verder onder de foto (Nabil Jijakli)

1 Welke zijn de oplossingen?

De vergrijzing blijft niet zonder gevolgen voor de economie, aldus Jijakli. “Een daling van de actieve bevolking betekent automatisch een daling van de werkgelegenheidsgraad en de economische groei, en daarom ook van de belastingontvangsten. Tegelijk schieten de uitgaven voor pensioenen en gezondheidszorgen omhoog. Vergrijzing is een financiële tijdbom. Politici staan voor moeilijke keuzes. Ze kunnen de belastingen verhogen, ofwel snoeien in een reeks uitgaven, zoals pensioenen en gezondheidszorg. Of ze kunnen de pensioenleeftijd verhogen. Maar het riskeert allemaal uit te lopen op volksprotest en populisme.”

Een relatief pijnloze manier om ons welvaartsmodel overeind te houden is een verhoging van de productiviteit, via robotisering, digitalisering en artificiële intelligentie. “Voor productiviteitsgroei ligt Europa mijlenver achter op de VS”, zegt Pascaline della Faille, Country and Sector Risk Manager bij Credendo. “We zullen zwaar moeten investeren in innovatie. De vraag is of een vergrijzende bevolking zich volop achter innovatie wil scharen.”

Wat als we de Europeanen zouden aanzetten om meer kinderen te krijgen? “Je hoort het zo vaak: ‘we moeten meer kindjes krijgen, want wie gaat anders onze pensioenen betalen?’ Maar een van de belangrijkste redenen waarom de uitgaven voor pensioenen en gezondheidszorg nu zo hard stijgen, is de babyboom van de naoorlogse periode”, zegt Van Bavel. “En zelfs al zetten we nu meer kinderen op de wereld, die zullen de eerste twintig jaar flink wat geld kosten aan onderwijs. De redding van de sociale zekerheid zal niet van de demografie komen. Je moet de sociale zekerheid aanpassen aan de verouderende bevolking, door een financieringssysteem op te zetten dat bestand is tegen alle omstandigheden.”

2 Wat met migratie?

Immigratie is evenmin een toveroplossing voor de sociale zekerheid, volgens Van Bavel. “Ook migranten worden ouder, en hun vruchtbaarheid convergeert naar de lokale norm. Anderzijds, al sinds 1973 zit de vruchtbaarheid in Europa onder het vervangingsniveau. Zonder immigratie was de Europese bevolking al lang aan het krimpen geweest, met alle gevolgen voor onze welvaart en ons welzijn. Gaat u naar een ziekenhuis of een rusthuis, dan is de kans groot dat u verzorgd wordt door iemand met een migratieachtergrond. Ordentelijk georganiseerde immigratie is een kans voor Europa. Maar vandaag is de politieke retoriek gericht op het sluiten van grenzen, ook in de VS. Donald Trump heeft er de presidentsverkiezingen mee gewonnen.”

Het is geen toeval dat de Amerikaanse economie tot nu zo goed op dreef is gebleven, volgens Jijakli. “De Amerikaanse bevolkingsgroei blijft op peil, en dat is deels te danken aan immigratie.” Dat heeft ook geopolitieke gevolgen, zeker nu China en Rusland er demografisch slecht voorstaan, merkt Cecchi op. “Dankzij hun bevolkingsgroei zijn de VS vandaag de wereldmacht met de beste perspectieven. Ze kunnen die status nog versterken.”

Maar allicht is dat buiten de anti-immigratiepolitiek van Trump gerekend. Dat toont het dilemma aan voor de politiek, volgens Jijakli. “Gecontroleerde immigratie is nuttig en nodig, maar je wint er geen stemmen mee, integendeel. Hongarije kent nauwelijks immigratie, maar toch dankt premier Viktor Orbán zijn politiek succes voor een groot deel aan zijn anti-immigratiediscours.” De vergrijzing dreigt de populisten nog te versterken, aldus Cecchi. “Een bevolking die ouder wordt, plooit op zichzelf terug en schermt zich af van de wereldproblemen. Maar zal ze daartoe in staat blijven als ze door de vergrijzing economisch verzwakt?”

3 Komt er een migratiegolf vanuit Afrika?

Eén mythe moet de wereld uit, volgens Van Bavel: “Vele Afrikanen leven in armoede, en dus zou Europa een reusachtige immigratiegolf vanuit Afrika te wachten staan. De realiteit is dat de Afrikaanse emigratie, vooral vanuit de Sub-Saharaanse landen, tot de laagste van de wereld behoort, uitgedrukt in procent van de bevolking. Als we meer en meer Afrikanen zien aankomen in Europa, is dat omdat de Afrikaanse bevolking zo snel groeit. Vele Afrikanen hebben niet eens de middelen om hier te raken, of hebben amper weet van onze welvaartsstaat. Het echte probleem is de verkeerde aanpak van migratie door de Europese landen. Vroeger werkten vele Marokkaanse seizoenarbeiders in de Spaanse land- en tuinbouw. Ze konden vrij heen en weer reizen tussen beide landen. De oprichting van de Schengenzone en de bijgaande strakkere controles aan de Europese buitengrenzen hebben die seizoensarbeid de nek omgewrongen, en de definitieve immigratie naar Spanje enorm doen stijgen, regulier én irregulier. Sindsdien is de Middellandse Zee de dodelijkste grens ter wereld.”