‘De relatie tussen de EU en het VK zal tot conflicten blijven leiden’

Brexit is een echtscheiding met onderlinge toestemming geworden. Dat betekent niet dat de echtscheidingsperikelen nu voorbij zijn. ‘We zijn nog niet van brexit af’, zegt Steven Van Hecke, Europaspecialist van de KU Leuven.

Het zal dan toch een beleefd afscheid worden tijdens de oudejaarsnacht, wanneer Groot-Brittannië uit de Europese douane-unie en interne markt stapt. Groot-Brittannië en de EU blijven mikken op een werkbare relatie met elkaar. Daartoe sloten ze op de valreep een akkoord, officieel het Handels- en Samenwerkingsakkoord. Daarmee zijn de problemen niet van de baan. Het akkoord zal ongetwijfeld nog veel schaafwerk vergen, wat tot nieuwe discussies zal leiden. Het wordt bijvoorbeeld uitkijken naar het mechanisme voor geschillenregeling. “Er kan daar veel kritiek op komen,” zegt Steven Van Hecke, hoofddocent Europese politiek aan de KU Leuven. “Zal dat mechanisme werken in de praktijk? En hoeveel geschillen zullen er zijn? Niemand heeft daar een zicht op. Alleen al om die reden zijn we nog niet van brexit af.”

Weegt het akkoord wel zo zwaar, buiten de afspraken over goederenhandel? Het financiële dienstenverkeer bijvoorbeeld zit er niet in.

STEVEN VAN HECKE: “Het is vooral een klassiek handelsakkoord, dat focust op het goederenverkeer, en niet op het verkeer van diensten, mensen en kapitaal. De goederenhandel is dan ook een belangrijk en zeer zichtbaar aspect van onze relaties met het VK. Als Europese groenten en fruit bestemd voor de Britse markt staan te rotten op de parking in Calais, heb je een groot probleem. Het akkoord verzekert de vrije in- en uitvoer van goederen, zonder tarieven en quota’s, al blijft er administratieve rompslomp aan de grens. Maar inderdaad, heel wat sectoren blijven buiten het akkoord, zoals financiële diensten. Daarom zullen nog heel wat punten uitgeklaard moeten worden. Het idee van ‘brexit ligt achter ons, we kunnen de pagina omdraaien’, daar geloof ik niet in. De relatie tussen de EU en het VK zal tot conflicten blijven leiden, dat kan niet anders.

Ook buitenlands beleid en defensie zitten niet in het akkoord. Zullen de EU en het VK uit elkaar groeien op diplomatiek en militair vlak?

VAN HECKE: “Het hangt er van af. In concrete dossiers zoals de sancties tegen Rusland of de relaties met China zitten de Britten nog steeds op de lijn van de EU. Maar voor de rest willen ze toch vooral hun eigen beleid uitstippelen. De EU had het graag anders gezien, met een akkoord over diplomatieke en militaire samenwerking. Maar de Britten redeneerden: ‘we zitten al samen met de EU-landen in de NAVO, en voor ons is dat momenteel meer dan genoeg.’ Trouwens, ik weet niet of iedereen in de EU zo rouwig is om de afwezigheid van een diplomatiek en militair samenwerkingsakkoord met het VK. Ik denk met name aan Frankrijk, de enig overgebleven lidstaat met vliegdekschepen. Niettemin betekent het vertrek van de Britten een enorm prestigeverlies voor de EU in de wereld. Het VK heeft een permanente zetel in de VN-Veiligheidsraad en een sterk diplomatiek apparaat. Het land heeft ook kernwapens en een groot leger dat op veel plaatsen inzetbaar is.”

Wat niet wegneemt dat de Britten een relatief kleine speler zullen blijven op wereldschaal. Zullen ze uiteindelijk kamp moeten kiezen? En wie wordt het dan, de EU of de VS?

VAN HECKE: “Als de Britten al zullen kiezen, zal het voor de VS zijn, de grote oom aan de andere kant van de oceaan. Die keuze doet er hen minder aan herinneren dat hun belang op het wereldtoneel kleiner is dan voorheen. Er is altijd sterke samenwerking geweest tussen Londen en Washington op diplomatiek en militair vlak. Het presidentschap van Donald Trump is daarop een uitzondering geweest. De vraag is of de nieuwe president Joe Biden op de Britten zit te wachten. Biden heeft al duidelijk laten verstaan dat de EU zijn eerste partner is. De vraag was altijd: blijft het VK de 28^ste lidstaat van de EU, of wordt het de 51^ste staat van de VS? De Britten zullen moeten opletten dat ze niet ergens middenin de Atlantische Oceaan in het water terecht komen.”

Jammer dat de Britse studenten niet meer kunnen deelnemen aan het Erasmusprogramma, dat volop een Europees gezinde generatie aan het kweken is.

VAN HECKE: “Net daarom. Het gaat om politieke symboliek. De Britse premier Boris Johnson beweert dat het Erasmusprogramma oeverloos veel geld kost, terwijl de werkelijke kostprijs belachelijk laag is vergeleken met veel andere Europese programma’s. Maar Johnson wil vermijden dat Britse studenten meegevoerd worden in een pro-Europees narratief. Hij wil een eigen Brits studentenuitwisselingsprogramma opstarten, ook met de rest van de wereld. Alsof hij niet weet dat er zoiets bestaat als Erasmus Mundus: de tijd dat een student enkel in Europa op uitwisseling kon vertrekken ligt zeker al vijf jaar achter ons. Nu, het is duidelijk dat Johnson niet wakker ligt van de Britse studenten. Want hij weet dat zij gekant zijn tegen brexit.”

Het Britse en Europese parlement moeten het akkoord nog goedkeuren. Moeten ook de lidstaatparlementen hun zeg doen?

VAN HECKE: “Als het akkoord enkel slaat op exclusieve bevoegdheden van de EU – met name buitenlandse handel – dan is ratificatie door de lidstaten niet nodig. Dat zullen we moeten afleiden uit de definitieve teksten, maar die zijn momenteel nog niet beschikbaar voor het publiek. Raakt het akkoord ook aan bevoegdheden van de lidstaten – denk bijvoorbeeld aan binnenlandse veiligheid – dan zullen landen als Nederland en Duitsland zeker op hun strepen staan. In dat geval voorzie ik dat het akkoord van kracht wordt op 1 januari, met uitzondering van de onderdelen die de lidstaten aangaan. Overigens zal het Europees Parlement het akkoord pas goedkeuren na 1 januari. De inwerkingtreding van het akkoord zal dus gebeuren onder de opschortende voorwaarde van goedkeuring door het Europees Parlement.”

Zal het Schotse onafhankelijkheidsstreven nu wat gaan liggen met dit akkoord?

VAN HECKE: “Neen. De Schotse premier Nicola Sturgeon ontwapent niet. De stopzetting van het Erasmus programma voor Britse studenten noemt ze cultureel vandalisme. Dat zijn niet meteen vredelievende woorden. Maar Sturgeon kan de ratificatie van het akkoord niet tegenhouden. De vraag is wat ze zal doen bij een overwinning in de Schotse verkiezingen van mei volgend jaar. Als ze die overtuigend wint, gaat ze er alles aan doen om een tweede Schots onafhankelijkheidsreferendum te organiseren. Dat heeft ze trouwens eerder al aangekondigd.”

Boris Johnson is nog niet klaar met de Schotten.

VAN HECKE: “Hij krijgt de Schotse kwestie opnieuw op zijn bord. Ook om die reden is de brexit-saga nog lang niet voorbij. De EU en het VK hebben een akkoord kunnen sluiten, maar voor de Schotten voelt het aan als een harde brexit: ze zijn tegen hun wil uit de Europese interne markt en de douane-unie gezet, en ook op vele andere terreinen zien ze de samenwerking met de EU stopgezet. Dat zal Johnson blijven achtervolgen in 2021.”

Ook voor de EU is de brexit nog niet voorbij, luidt uw stelling. Maar hopelijk krijgt de EU toch wat meer tijd om aan haar toekomst te werken?

VAN HECKE: “Brexit zal minder de aandacht van de EU opeisen. Anderzijds heeft de EU in de voorbije jaren aangetoond dat ze vooruitgang kan maken ondanks de brexit-saga. Onlangs is de nieuwe Europese meerjarenbegroting goedgekeurd, samen met het coronaherstelfonds en het zogenoemde Rule of Law-mechanisme (dat financiële sancties uitdeelt aan lidstaten die de regels van de rechtsstaat schenden; nvdr.). Die beslissingen verdienen geen schoonheidsprijzen, maar tonen wel aan dat de lidstaten verder het Europese pad inslaan. Dat is de grootste misrekening geweest van de brexiteers. Ze dachten: ‘brexit wordt het begin van het einde van de EU.’ Maar de EU is blijven werken. De Europese integratie gaat er zelfs op vooruit.”

Brexit heeft tot meer cohesie geleid bij de 27 overgebleven lidstaten.

VAN HECKE: “In zekere zin wel. De lidstaten blijven natuurlijk op allerlei vlakken sterk van elkaar verschillen. Maar ze beseffen nu dat ze problemen moeten oplossen door te praten met elkaar. Een EU-uitstap is geen alternatief, dat is de belangrijkste les van brexit. Zelfs extreem rechtse politici en partijen zoals Marine Le Pen en het Vlaams Belang ijveren niet meer voor een referendum over een EU-uitstap. De EU worstelt met interne problemen, maar die los je niet op door ervan weg te stappen. In die zin was brexit een pedagogische oefening die de lidstaten dichter bij elkaar bracht. Nogmaals, de verschillen tussen de 27 lidstaten zijn niet weg, maar een EU-uitstap is evenmin een oplossing. Want dat levert een lidstaat alleen maar meer problemen op.”