De opkomst van het neo-etatisme: ‘Tussen droom en daad staat de welvaartstaat’

Zowel in de Verenigde Staten als in Groot-Brittannië leiden conservatieve partijen een reveil van de staat. Maar tussen droom en daad staat de welvaartsstaat en zijn onbetaalde beloftes. Dat zegt Marc De Vos, directeur van de denktank Itinera.

Maximumprijzen voor energie. Werknemersvertegenwoordigers in raden van bestuur. Hogere minimumlonen voor werknemers. Loonplafonds voor managers. Meer rechten voor wie werkt in de deeleconomie. Meer overheidsuitgaven. Hogere belastingen. Rara: van wie is die politieke wenslijst? Ze zou hardcore PVDA kunnen zijn, of van de Waalse Parti Socialiste, misschien zelfs van de sp.a in een linkse rêverie. Maar dat is ze niet: ze is van de Britse Conservatieve Partij, neergeschreven in het manifest waarmee ze de Britse kiezer wil verleiden.

Theresa May, de tweede vrouwelijke premier in de Britse geschiedenis, doet er blijkbaar alles aan om de erfenis van haar voorgangster ongedaan te maken. Ze is al tot ‘rode Theresa’ gedoopt, en ze wil het blauwe Thatcher-bloed van kleinere overheden en lagere belastingen uit de bloedbaan van de Britse politiek bannen. Gekoppeld aan haar bekering tot de brexitlogica van een soeverein Groot-Brittannië, staat haar partij voor een hedendaagse en mildere versie van het nationaalsocialisme: een sterke nationale staat met een sterke economische ambitie.

De Donald Trump van de Europese politiek

Hoe ernstig moeten we dat nemen? Theresa May is de Donald Trump van de Europese politiek: ze is berucht voor de plasticiteit van haar standpunten. Sommigen lezen haar verkiezingsmanifest als pure tactiek, bedoeld om de Britse socialistische partij voor lange tijd naar de marginaliteit te verwijzen. Maar ik denk dat er meer aan de hand is. De financiële crisis van 2007-2008 heeft de legitimiteit van de markten ondermijnd. Jarenlang hebben waarnemers ter linkerzijde vergeefs gezocht naar een nieuw verhaal over de wedergeboorte van de staat. Dat verhaal wordt nu aan de rechterzijde geschreven, zowel in de Verenigde Staten als in Europa.

De terugkeer van de staat drijft op drie stromen: oppositie tegen de globalisering en immigratie, de ambitie voor de nationale identiteit en veiligheid, en opportunisme om de staat te gebruiken voor economische doeleinden. Er is geen fundamentele marktaversie, maar de schroom om de markten te verstoren of te vervangen door de overheid, is verdwenen. Er is geen nieuwe ideologie, maar een postideologie om, naargelang de politieke weersomstandigheden, de markteconomie te respecteren of te torpederen. Dat kenmerkt het economische beleid van Trump en May net zozeer als de agenda waarmee Emmanuel Macron tot president van Frankrijk is verkozen.

Visie

Als de voormalige bedenkers van het zogenaamde neoliberalisme nu de pleitbezorgers van het neo-etatisme worden, zullen ze moeten bevallen van een duidelijke visie over de prioriteiten, de modaliteiten en de grenzen van een nieuw overheidsoptreden. Wat zijn de kerntaken van die nieuwe dappere overheid? Wat zijn de krijtlijnen die legitiem van willekeurig overheidshandelen moeten onderscheiden? Hoe moeten overheden en markten dan wel worden verweven? Hoe valt de overheidsinterventie in de economie te rijmen met faire handel in de Europese Unie en in de wijdere wereld? Of denderen we zonder kompas verder richting het ‘recht van de sterkste’ en het ‘verdeel en heers’ waarin het Westen ideologisch aansluit bij China?

De wens voor meer maatschappelijke integratie, meer burgerschap, meer landsgrenzen en meer veiligheid maakt de staat hoe dan ook belangrijker voor de economie. Het is maar een kleine stap om van dat politieke activisme ook een economisch activisme te maken. Maar tussen woord en daad staat de werkelijkheid van de sociale welvaartsstaat, die geen enkele neoliberaal ooit heeft afgebouwd. De erfenis daarvan bestaat uit grote overheidsschulden, onbetaalde beloftes en loden lasten voor de toekomst. Aan die slagschaduw zal het neo-etatisme maar moeilijk kunnen ontkomen.