‘De meritocratie ligt onder vuur’

Meritocratie is al te vaak aristocratie geworden. Die vaststelling ondergraaft een van de sterkste ideologieën in onze samenleving, zegt Marc Buelens, professor-emeritus aan de Vlerick Business School.

Wie de pers én de sociale media raadpleegt, ontsnapt niet aan de indruk dat, om William Butler Yeats te citeren, ‘ the center cannot hold‘. We dachten dat de moderne geneeskunde ons zou beschermen tegen het Grote Onheil, maar een virus trok genadeloos een streep door die illusie. Nooit meer oorlog, tenzij in bananenrepublieken, maar nu wordt er een in onze achtertuin uitgevochten. Kwaliteitsonderwijs was de hoeksteen van onze samenleving. Nu lezen we haast dagelijks dat men zelfs geen leerkrachten vindt voor basisvakken. Dan maar troost zoeken op een terrasje, tenzij dat gesloten is wegens een gebrek aan personeel. Economen stelden ons gerust: de inflatie was onder controle. Zelfs de alwetende beurs lijkt daar nu sterk aan te twijfelen.

Stemmingmakerij? Gelukkig voor een groot deel wel. Een aantal feiten moeten we in het juiste perspectief durven te zien. Ons sociaal systeem is nog niet in elkaar gestort. Economisch is vooral alleen onze hoogoplopende staatsschuld echt verontrustend. We reageren nog verontwaardigd op oorlog, gemiste kansen in het onderwijs en geknoei door politici. Toch zetten we elke dag een kleine stap in de richting van een systeemcrisis. We missen meer en meer een samenhang, een pijler waarop we ons samenleven willen en kunnen ordenen. De democratie ligt zwaar onder vuur, de technocratie lijkt vooral een dreiging tot ontmenselijking, en sinds de ervaring met Poetin is het stil bij diegenen die wel eens durfden te pleiten voor een vleugje autocratie.

De facto hing onze maatschappij vooral aan elkaar door een meritocratie, de diepe overtuiging dat de grootste beloningen het best gaan naar wie de mooiste resultaten haalt. Moedig ondernemerschap, toewijding, vlijt en inzet aan. Hoe doe je dat? Niet door het bedje te spreiden met fijne lakens van sociale zekerheid, maar door te aanvaarden dat er winnaars mogen zijn. De ethische kwaliteit van een samenleving hangt dan vooral af van wat men doet met de verliezers. Ofwel tonen de winnaars hun groot hart via liefdadigheid, ofwel zal de staat de winnaars uitnodigen via progressieve belastingen een extra steentje bij te dragen.

Maar nu ligt de meritocratie onder vuur, zelfs in de sport. Uiteraard blijven we onze helden vereren en fronsen we nog altijd onze wenkbrauwen niet als halfgod Eden Hazard zonder te presteren bij Real Madrid een klein fortuin verdient. Toeschouwers blijven successupporters of de stadia liepen leeg. Maar de meritocratie in de sport heeft vele competities minder spannend gemaakt. Altijd dezelfde ploegen winnen de Champions League of worden nationaal kampioen. De golf van sympathie voor Union nu of Leicester City in 2016 spreekt boekdelen. Blijkbaar hebben de Amerikanen beter begrepen hoe een meritocratie kan ontsporen. Zij zorgen ervoor dat de competitie in de eerste plaats spannend is, door bijvoorbeeld een grens aan lonen te stellen of door zwakkere ploegen de eerste keuze te geven bij versterking.

Niet het principe, maar vooral de kloof tussen woord en daad is problematisch bij de meritocratie. Het systeem heeft zichzelf ondergraven. Vriendjespolitiek leidt ertoe dat sommige families en een kleine kring vriendjes de fijne postjes verdelen, dat netwerken belangrijker is dan verdienste. Het spel van de meritocratie wordt vervalst. Hoe zwakker het gedemocratiseerde onderwijs, hoe meer je duur, buitenlands eliteonderwijs nodig hebt om aan een fijne baan te raken. Meritocratie is al te vaak aristocratie geworden. Die vaststelling ondergraaft een van de sterkste ideologieën in onze samenleving. Samen met die andere ideologie: wie consumeert, leeft echt. Shop till you drop. Van smartphones tot citytrips, van tapa’s tot peperdure fietsen. Nu ook daar de machine hapert, slaat ons kompas op hol. Hopelijk klaar voor een nieuw maatschappelijk, inspirerend noorden.