Dag van de Vrijwilliger: ‘De vrijwilliger is een leuk knuffeldier’

Met een vrijwilliger kun je altijd scoren, weet Eva Hambach, de directeur van het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk. Maar hun economische en maatschappelijke meerwaarde wordt nog onderschat. Daarom verdienen vrijwilligers meer steun en meer begeleiding, zeker nu organisaties het moeilijk hebben door corona.

In normale tijden worden in ons land dagelijks 40.000 activiteiten uitgevoerd door vrijwilligers. Ruim 9 procent van de Belgen, goed 866.500 personen, doen aan vrijwilligerswerk, en 735.000 van hen doen dat in een vereniging of een organisatie, blijkt uit een recent onderzoek van de Universiteit Gent in opdracht van de Koning Boudewijnstichting. De meeste vrijwilligers zijn actief in sectoren die door het coronavirus gedeeltelijk zijn lamgelegd: cultuur (23%) en sport (18,2%). Ook maatschappelijke dienstverlening (13%) en onderwijs en vorming (11,9%) hebben een sterke vrijwilligerstraditie. In de zorg is slechts 4,5 procent van de vrijwilligers actief.

Zaterdag worden die 866.500 mensen gevierd tijdens de Dag van de Vrijwilliger, en tegen het eind van het jaar is er opnieuw De Warmste Week. Maar is vrijwilligerswerk nog wel mogelijk in coronatijden? “Er zijn organisaties en verenigingen die bijna niets meer kunnen doen”, zegt Eva Hambach, de directeur van het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk. “Ze mogen niet bijeenkomen, ze mogen geen geld inzamelen, hun hele werking ligt zo goed als stil. Denk maar aan de sportclubs, de erfgoedverenigingen en het sociaalcultureel werk. Tegelijk zijn er organisaties die handen tekort komen, vooral als het gaat om essentiële zorg of humanitaire hulp, zoals de sociale kruideniers en de voedselbanken. Daar zitten veel oudere vrijwilligers. Tijdens de eerste golf mochten 65-plussers geen vrijwilligerswerk meer doen. Daar kwam veel reactie op. De regel is nu gelukkig anders, met een charter over risicogroepen in het vrijwilligerswerk, zodat mensen toch veilig hun engagement kunnen opnemen.”

Brengt u de vrijwilligers die niet kunnen werken in contact met organisaties die extra handen kunnen gebruiken?

EVA HAMBACH. “We proberen dat, maar wij kennen natuurlijk niet al die mensen. En we brengen bedrijven die voor hun werknemers mogelijkheden zoeken om aan vrijwilligerswerk te doen, in contact met organisaties die extra hulp nodig hebben. Helaas is dat vaak tijdelijk.

“Bovendien is het soms niet vanzelfsprekend vrijwilligers van de ene organisatie in te zetten bij een andere. Daar speelt toch ook een beetje concurrentie: organisaties zijn bang om vrijwilligers te verliezen. Net zoals bedrijven kampen zij met veel onzekerheden: wanneer kunnen ze opnieuw beginnen? En komt iedereen nog wel terug, of zijn mensen afgeschrikt door het virus? Er verdwijnen mensen door het virus, letterlijk en figuurlijk, dus je kunt niet zomaar de draad oppikken alsof er niets gebeurd is. Het voortbestaan van veel organisaties is daardoor onzeker, ook al omdat ze moeilijker geld kunnen inzamelen. De overheidsmiddelen om te helpen gaan vooral naar ondernemers en zelfstandigen. Ik begrijp dat, maar misschien moeten organisaties en verenigingen toch gelijk worden behandeld. Ook die hebben hun economische meerwaarde.”

Maar die economische meerwaarde is minder meetbaar?

HAMBACH. “Uit buitenlandse studies blijkt dat elke euro die je investeert in vrijwilligerswerk 7 euro oplevert. We hebben geen reden om aan te nemen dat dat in Vlaanderen anders zou zijn. Dat is toch een mooie return. Bovendien zouden heel veel activiteiten – denk maar aan kleine stadsfestivals, kermissen en sportmanifestaties – gewoon niet kunnen doorgaan zonder vrijwilligers.”

De politiek zegt het vrijwilligerswerk erg te waarderen en werkt actief mee aan De Warmste Week. Is dat vooral lippendienst?

HAMBACH. “Zover zou ik niet gaan. Zeker de Vlaamse overheid heeft meer dan goede intenties, met het gecoördineerde Vlaamse vrijwilligersbeleid dat is ingezet door minister van Cultuur Sven Gatz (Open Vld) en wordt voortgezet door minister-president Jan Jambon (N-VA). Wij zijn als steunpunt een kleine organisatie, maar we kunnen nu wel veel meer doen dan vroeger. Daardoor kunnen we in deze periode bijvoorbeeld webinars organiseren voor de vele verenigingen, om hen te leren hoe ze een deel van hun werking tijdens de lockdown kunnen behouden. Dat gaat over digitaal vergaderen, het verbeteren van de website of het inschakelen van sociale media. Voor bedrijven is dat wellicht vanzelfsprekend, voor veel verenigingen niet. Van de ondersteuning van de Vlaamse overheid kunnen we dus niet klagen, maar verenigingen en organisaties staan wel nog achteraan als het gaat om het ontvangen van subsidies of steunmaatregelen.

“Bovendien bestaat de neiging – vooral, maar niet uitsluitend bij de federale overheid – om als er ergens een probleem ontstaat, dat te willen oplossen door het inzetten van vrijwilligers. Dat was zeker zo tijdens de eerste coronagolf.”

U doelt op de inzet van vrijwilligers in de zorg?

HAMBACH. “Vrijwilligers in de zorg zijn niet het probleem. Corona heeft nog eens duidelijk gemaakt dat vrijwilligers een waardevolle aanvulling op de professionals kunnen zijn. Wel een groot probleem is dat minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open Vld) besliste vrijwilligers van maart tot augustus in te zetten in commerciële woon-zorgcentra en zorginstellingen. Dat is een overheid die een personeelstekort opvangt door vrijwilligers in te zetten. Dat is tegen de vrijwilligerswet. Daar is misbruik gemaakt van het systeem. Net zoals er soms misbruik is door het opzetten van schijn-vzw’s, bijvoorbeeld door grote commerciële festivals of zorginstellingen, terwijl achter die vzw’s vennootschappen schuilgaan die veel geld verdienen. Wij waren heel ontgoocheld dat minister De Block is gezwicht voor de druk van de commerciële zorginstellingen.

“Een ander voorbeeld is de inzet van vrijwilligers om de administratie bij de huisartsenpraktijken te doen. Ook dat is geen vrijwilligerswerk. En op Vlaams niveau werd geregeld dat leerkrachten in de zomerscholen vrijwilligerswerk mochten doen, als het maar niet in hun eigen school was. Want anders ben je natuurlijk gewoon aan het werk. Ook dat is eigenlijk misbruik van het systeem van vrijwilligers.”

We leven in abnormale tijden, en die vragen misschien soms om uitzonderlijke maatregelen.

HAMBACH. “Ik heb er alle begrip voor dat er maatregelen komen voor de zorginstellingen en de huisartsen, maar niet door de vrijwilligerswet aan je laars te lappen. Vrijwilligerswerk mag nooit commercieel zijn, dat is fundamenteel. Maggie De Block, maar ook minister van Justitie Koen Geens en minister van Werk Nathalie Muylle (beiden CD&V) hebben dat principe opzijgeschoven. In de strijd tegen corona mocht vrijwilligerswerk plots toch en die vrijwilligers kregen ook een verdubbeling van hun vergoeding, waardoor ze tot 2776,8 euro per jaar kunnen verdienen. Terwijl echte vrijwilligers, bijvoorbeeld in de huiswerkbegeleiding, niets kunnen doen, mogen zij die in een commerciële omgeving werken nog eens langs de kassa passeren. Dat was absoluut een verkeerd signaal van de regering.”

Hoe moet het dan wel?

HAMBACH. “Wat Vlaanderen doet met de snellere inzet van tijdelijk werklozen in andere sectoren via een speciale website van de VDAB, zo hoort het. Zo kun je tijdelijke tekorten in de zorg opvangen, niet met vrijwilligers. Vrijwilligerswerk heeft natuurlijk ook een emotionele component. De vrijwilliger is een leuk knuffeldier, je kunt er altijd mee scoren, je doet nooit iets verkeerd door vrijwilligers te prijzen. Maar het moet meer zijn. Ze verdienen ondersteuning en begeleiding, en ze zouden bij een goede personeelsdienst terecht moeten kunnen als ze een probleem hebben.”

Straks is er opnieuw De Warmste Week. Vroeger was dat een gigantische inzamelingsactie, maar dat kan nu niet meer. Wordt dat geen probleem voor veel verenigingen?

HAMBACH. “Het thema van de Dag van de Vrijwilliger is dit jaar vrijwilligerskracht, waarmee we alle vrijwilligers een hart onder de riem willen steken. Het motto van De Warmste Week ligt in het verlengde daarvan: hoe maak jij het verschil? Het is eigenlijk een gigantische rekruteringsactie, waardoor De Warmste Week openstaat voor iedereen en alle soorten organisaties. Op zich ben ik wel blij dat de nadruk ligt op het werk op zich, en niet op het geld inzamelen. Organisaties hebben zeker financiële steun nodig, maar dat moet ook gebeuren buiten De Warmste Week. We zien wel dat door corona het inzamelen van geld bergaf gaat. Zelfs grote organisaties met jaarlijkse campagnes, zoals het Rode Kruis en 11.11.11, kampen daar nu mee. Dus voor de kleine verenigingen is het zeker een probleem. Ook daar is de les dat ze alle ondersteuning en begeleiding kunnen gebruiken.”

‘Wij willen iets terugdoen voor de maatschappij’

Op haar zeventiende begon Marwa El Makrini uit Terhagen, een deelgemeente van Rumst, in haar regio voedsel en kleding voor daklozen in te zamelen. Na een depressie wilde ze iets doen dat betekenis had. “Het doet me goed mensen te kunnen helpen, om niet alleen spullen en eten, maar ook een beetje aandacht en wat liefde te geven. Ik maakte kerstpakketten en stopte er een kerstkaartje bij. De mensen waren enorm dankbaar. Dat gaf mij dan weer een goed gevoel. In die zin hebben zij mij evenveel geholpen als ik hen.”

Haar vrijwilligerswerk werd opgemerkt door enkele jongeren uit Willebroek, die haar polsten voor een samenwerking. Samen begonnen ze Univiz, wat staat voor ‘universele visie’. De vzw is in twee jaar tijd uitgegroeid tot een groep van ruim 50 vrijwilligers, met een kerngroep van acht jongeren. Samen helpen ze ruim 200 dak- en thuislozen en hun kinderen in de regio Willebroek en Antwerpen. “Wij hebben het allemaal goed, wij zijn goed terechtgekomen. Daarom willen we iets terugdoen voor de maatschappij, maar op een minder traditionele manier. We willen het status quo doorbreken”, zegt El Makrini, die nu Idea & Innovation Management studeert aan de Erasmushogeschool in Brussel, een rechtstreeks gevolg van haar vrijwilligerswerk.

Univiz helpt niet zomaar, het wil ook iets fundamenteels veranderen aan de situatie van mensen in armoede. Daarom ontwikkelden ze initiatieven voor de kinderen van mensen in armoede: UniPlay en UniSchool zijn er voor de jongste kinderen, om mensen van verschillende origines te leren samenwerken. “Als je kinderen op jonge leeftijd leert samenwerken, werkt dat hun hele leven door.” UniSchool legt de nadruk op soft skills, die minder aan bod komen in het traditionele onderwijs, zoals een presentatie maken. Voor de iets oudere kinderen is er UniChoice, dat hulp aanbiedt om schoolkeuzes te maken, en met UniBook probeert de vzw lezen te promoten, omdat dat de blik op de wereld verruimt.

Corona maakte het moeilijker mensen persoonlijk aan te spreken. “De mentale gezondheid van daklozen wordt vaak over het hoofd gezien. Zij hebben ook behoefte aan iemand om mee te praten, en dat is moeilijker geworden. De mensen die we helpen, hebben ons nummer, dus op die manier blijven we wel voor hen beschikbaar. Als ze ons contacteren met een probleem, proberen we dat zo snel mogelijk op te lossen.”