‘Creatief zijn is vooral loslaten’

‘Bij uitdagende problemen moet je even op je stappen terugkomen, vernietig je het best wat je al had opgebouwd, om de weg vrij te maken voor nieuwe mogelijkheden.’ Dat zegt Marc Buelens, professor-emeritus aan de Vlerick Business School.

Een goede schaker is er een die een uitstekende zet vindt en die niet meer kan loslaten. Als een kampioen een uitstekende zet vindt, zoekt hij (en vindt hij soms) een nog betere. Werkbare principes loslaten is vaak een teken van hoge creativiteit: er zit meer in, het kan beter. Onze creatieve medeburgers leven volgens dat principe: misschien kan het toch anders. Bij een aantal uitdagende problemen moet je even op je stappen terugkomen, vernietig je het best wat je al had opgebouwd, om de weg vrij te maken voor echt nieuwe mogelijkheden. U kent die mentale puzzel wel: een missionaris, een wolf, een konijn en een kool moeten naar de andere kant van de rivier, maar er is buiten de heilige man slechts plaats voor één ding in het bootje, en je kunt nooit het konijn samen met de wolf of de kool achterlaten. De sleutel van de oplossing is gelegen in het terugvaren.

Leren is niet zo moeilijk, tot op onze oude dag. Echt moeilijk is ontleren: slechte of verouderde gewoontes afleren. Onderzoekers noemen het proces waarbij je eerst loslaat en dan pas een volgende stap zet een ‘voorwaartse flow’. Het inzicht dat creatieve genieën daar beter in zijn dan gewone mensen, was al lang gerijpt. Schilders als Jackson Pollock en Robert Rauschenberg lieten de schildersezel varen, en dichter bij ons bevrijdde Paul van Ostaijen zich uit het keurslijf van het rijmschema. Als ik u vraag vrij te associëren, bijvoorbeeld met het woord ‘winst’, zullen sommigen onder u snel veel kunnen aanbrengen. Anderen zullen vrij snel uitgedacht zijn. Je kunt nagaan of mensen dicht bij de originele term blijven (baten, oogsten, gewin, voordeel) of er flink van wegdrijven (vooruitgaan, bakkers, slagroom, kers op de taart). De tweede groep laat gemakkelijk los, zonder daarom in wilde fantasieën te vervallen. Als je hen zou vragen wat die kers nog te maken heeft met winst, zullen ze het je wel uitleggen. Diepe creativiteit heeft vooral te maken met nieuwe verbanden zien, zonder aanvankelijk al te kritisch te zijn. Superkritische mensen zijn zelden creatief. Ze merken wel snel de gaten in de originele voorstellen van hun collega’s.

Een onderzoeksgroep uit verschillende Amerikaanse topuniversiteiten heeft het concept verder uitgediept. Ze heeft proberen te meten en te onderzoeken of goed zijn in de ‘voorwaartse flow’ in de praktijk relevant is. En ja hoor, het concept kan worden gemeten en professionele acteurs bleken veel meer te kunnen loslaten dan willekeurig geselecteerde mannen en vrouwen. Ondernemers konden ook veel meer afscheid nemen van wat voorbij is dan accountants. Dat laatste is voor beide groepen goed nieuws. Als maatschappij zijn we niet echt gediend met agressieve, laat staan met creatieve boekhouders. De onderzoekers konden bovendien aantonen dat de voorwaartse flow geen uiting was van algemene intelligentie, maar wel degelijk een specifieke eigenschap van creativiteit. De sterkste studie vond zelfs een correlatie tussen de voorwaartse flow in Twitter-gedrag en algemene creativiteit.

Kun je van het goede ook te veel hebben? Overduidelijk wel. Creativiteit is blijkbaar fundamenteel een versnelde interne dialoog in ons brein. Het is een gesprek tussen het leggen van de gekste verbanden en ons kritische vermogen dat een rem zet en onze gedachten ordent. Enkele psychische stoornissen, waaronder schizofrenie, worden gekenmerkt door losgeslagen, ontwrichtende mentale processen.

Disney is al jarenlang een creatief bedrijf. Is het toeval dat het aan de basis ligt van het monstersucces Frozen, waarin de traditionele rol van prinsessen werd losgelaten? En natuurlijk was er de hit Let it go, ‘laat het los’. De creatieve toekomst van mijn kleindochters ziet er goed uit.